ПРОГРАММНЫЕ ПРОИЗВЕДЕНИЯ ПО БЕЛОРУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ

https://drive.google.com/open?id=1is0_lSQO27N5CqXrrUL6gQtDqIkwMaIo

https://drive.google.com/open?id=12lYEUQY_6GVPfHQke4m34ukd9GQOKxnd

https://drive.google.com/open?id=11jUfQIcmPu8JnAeFyTaDc4Ew6Ue_WHHh

https://drive.google.com/open?id=1fIRA4GsWdPceqPEvK2F-1N_og_QuKXL6

https://drive.google.com/open?id=1NNdaDeKvxad8qEwy4AOiaxabhWFPx1cj

https://drive.google.com/open?id=1wiwuNJxptFhPasdaP5i3IRbAs_JOZOfn

https://drive.google.com/open?id=1i5v0FDNhiPKlrbCCUCjGIroSQrCkLOBn

https://drive.google.com/open?id=1zZgvnzsT5JdrDw0xtoBwsXTUOfawiioh

https://drive.google.com/open?id=1-oLtnzvGVGodb8CysRUt5Ya80fPXLpvo

https://drive.google.com/open?id=1NxQWeLgAfN4247_4HiK_aFRUzsmORY3U

https://drive.google.com/open?id=128L7_gDGT_URrTeOAFfoHO2csdoOK7-i

https://drive.google.com/open?id=1QmB0CU9MEujQHdmea-LQyDV94y_efunz

https://drive.google.com/open?id=1ttj4bKJidoA__ujGci_Y22hcKIqr9sgC

https://drive.google.com/open?id=1W0cmA0jO0xCyD1U4hKiJ4IUiFEjm2SNe

https://drive.google.com/open?id=1ttvGMDZmJUj_LNhlGERZz3uUJRIpHRk5

https://drive.google.com/open?id=1EBU4EG2tolv-sRJQwpeqwt51D_FaREWP

https://drive.google.com/open?id=1Yi-XcMrSCXxZe4e9HKfJADxsgNPmqQ0b

https://drive.google.com/open?id=1WFaokowshzLlVQHfj4yq9yO5t_qAweMG

https://drive.google.com/open?id=1thCo5xQysd52M9v39ZXBLkm1nDjPJ8XL

https://drive.google.com/open?id=1Pn0kp38pwmYoFULzuMfcC86vgFxRXO6f

https://drive.google.com/open?id=1iCY-TqOf9NkqTdiY6WFmCR-48tlZ2sy6

https://drive.google.com/open?id=1TvlBgBVttE_DSDJ3WE2OsYAB2cAPtTYS

https://drive.google.com/open?id=1u-gPZcSkZujwQHYl_8NyzTX1_2dEWbpf

https://drive.google.com/open?id=1U-04ihNEW-3nWgTmuLjoj7BUvEd172ww

https://drive.google.com/open?id=1OYsoVILPT_5qemsRAsvngZU8H7YGmXOz

https://drive.google.com/open?id=1gVcuGr9rWb6WfbxpGaGjQff15MPUlsEE

https://drive.google.com/open?id=1YeczO4W7XK5vEFPLNcxjyYEPZfFCIthv

https://drive.google.com/open?id=12WMnurKqgObDTF3blOS2DYLBLFPT1j3H

https://drive.google.com/open?id=1waBfrFQCwX6nhnkaj99zAFP-dYRxnY7c

Іван Пташнікаў

Францужанкі

Трактар «ХТЗ» (у вёсцы мужчыны звалі яго: хрэн ты завядзеш) трэба было вартаваць кожную ноч далёка, аж у Жукаўшчыне - гэта за лесам у полі, кіламетры чатыры ад нашай вёскі.

Трактар быў адкапаны з зямлі адразу пасля вайны, пазалетась, як прыйшлі нашы. Яго не паспелі адагнаць у сельсавет - так было загадана, калі пачалася вайна, - і закапалі ў сосніку ля ям, дзе хавалі на зіму бульбу.

Стаяў ён цяпер звечара і ўсю ноч ля лесу ў Жукаўшчыне - пад Сырніцай. Днём на ім араў Красоўскі з Сушкава - шыракаплечы мужчына, - гнаў барозны ад лесу праз усё поле да Рабога Калодзежа і назад: удоўжкі недзе з вярсту. Стары, заржавелы ў зямлі трактар, цягнучы за сабой тры плугі, дрыжаў і тросся, здавалася, возьме і разваліцца на кавалкі: колы - сабе, матор - сабе.

Быў канец мая - аралі пад познюю сяўбу, - стаялі ціхія пагодныя дні, - і трактар ракатаў цэлы дзень, глушачы ўсё на свеце, і рокат ад яго плыў свежым зялёным лесам на край зямлі. Трывожны, пасляваенны, ён быў чуваць аж у вёсцы, змушаючы ўздрыгнуць, пастаяць і паслухаць, доўга гледзячы ў той бок у неба.

Кожны вечар, - калі сонца, звярнуўшы з паўдня, хутка апускалася над лесам, - узяўшы старую фуфайку пад паху, трэба было па нараду, які пісала Волька-брыгадзірка і вывешвала на канцылярыі, валачы ногі, бо страшэнна хацелася есці - пачыналася лета самага галоднага пасляваеннага сорак шостага - праз Бярэзавец, каб застаць Красоўскага на полі і прыняць ад яго трактар «у цэласці і сахраннасці», як гаварыў сам Красоўскі.

Ідзеш, сагнуўшыся і падымаючыся пад горку па пяску па зрытай каляінамі жвіраватай дарозе, ківаешся з боку на бок, перастаўляючы цяжкія, ватныя ногі, - і сонца ківаецца разам з табой збоку ў яловых вярхах, вялікае, жоўтае і зусім не грэе. Дрыжыць толькі, усё ў чорных мурашках... Мурашкі скачуць у вачах, калі нават на яго не глядзіш...

Трактар аціх, і ўгары над галавой зашумелі верхаллём сосны. Ціўкнула трывожна сініца, пырхнуўшы з-пад самых ног.

Значыць, Красоўскі заглушыў матор і сядзіць на «сядзенні» на плугах - на месцы прычапнога, без якога спраўляецца сам - і чакае «змены». Хоць ты бяжы...

Спачатку паказаліся з-за бярэзніку, які вузкай, як праз хату, паласой кроіў на дзве палавіны Жукаўшчыну, старыя калёсы з растапыранымі шырака ў бакі новымі белымі бярозавымі аглобнямі. На калёсах былі відаць дзве круглыя цяжкія бочкі. Адна, што стаяла ўперадзе, - з карасінай, другая, ляжачая, - з вадой.

Трактар, нейкі сагнуты, як змораны ад ворыва конь, стаяў ля лесу далекавата ад калёс з бочкамі - Красоўскі сёння «адкроіў» ладны кавалак пад ячмень.

- Познішся, познішся... А мне сёння раней трэба адлучыцца... - загаварыў Красоўскі, ссоўваючыся з плугоў з сядзення. - Хаця што? Пад распіску мне яго табе здаваць? Што, яго - ваўкі з'ядуць? На які хрэн ён каму патрэбен... Але ж не, перадай з рук у рукі, як качаргу ля печы... Загадана ж вартаваць аж з эмтээса. А эмтээсу загадалі з раёна. Зацягаюць... Адзін жывы матор на тры калгасы... - Красоўскі атрос з сябе пыл і павуцінне, павёўшы замазучанай рукой па твары, і ступіў на дарогу, цягнучы па зямлі ногі - яны ў яго балелі. - Фуфайку сваю я не бяру, дажджу доўга не будзе. Накрыешся...

Вялікая, чорная, запэцканая ў мазут фуфайка яго ляжала высака на рулі, як бацянова гняздо на адломанай зверху сасне. Трактар нечым цененька шыпеў і соп, трэнькаючы, - астываў. З радыятара ў яго капала вада - рэдзенька і манатонна.

- І ў кішаню маёй фуфайкі руку засунь. Не скажы табе, дык і не зробіш. Скарынка там чэрствая ад Сяльвестрыхі асталася... - Сяльвестрыха, у якой у вёсцы стаяў на кватэры Красоўскі, прыносіла яму днём палудзень. - Высахла і запэцкалася. Але зжуй... Зялёны стаў ад зялёных праснакоў з ліпы...

Красоўскі, звярнуўшы ад плугоў на ездавую дарогу, што вяла праз Бярэзавец у вёску, крыкнуў здалёку:

- Агонь не кладзі. Без агню цябе тут ніякі чорт не знойдзе. А агонь відаць здалёку, аж з Леснікоў. Закруціся ў ватоўкі і сапі. А калі ваўкі - лупі па жалезе...

Ён яшчэ нешта гаварыў, але яго ўжо было не разабраць. Пасля дарога звярнула ў лес, і ён схаваўся адразу з воч.

Падаслаўшы фуфайку на сядзенне на плугах, адкуль злез нядаўна Красоўскі, я сеў на яе і доўга глядзеў яму ўслед. Там, у зялёным, яшчэ ліпкім маладым бярозавым лісці, чыркала сарока, але яе нідзе не было відаць.

Перастаў сапці трактар, з радыятара не капала вада, сціхла сарока, і зрабілася так ціха і ў лесе і на ўсёй Жукаўшчыне, што аж шорах пайшоў па спіне... У тым баку, дзе схаваўся Красоўскі, сонца, вялікае і чырвонае, дагарала за соснамі ўвачавідкі, паявіліся дробныя камары, у вочы палезла машка...

Цямнелася. На сядзенні стала нязручна, вяло ў бакі галаву, можна было зваліцца пад плугі, і я злез з яго, забраўшы фуфайку, і падышоў да трактара. Ён ужо быў халодны і густа пах карасінай.

Тады я ўспомніў, што гаварыў Красоўскі, і, узлезшы на трактар, хуценька сцягнуў з сядзення вялікую цяжкую зашмальцаваную «ватоўку». Адразу я не ўгадаў - скарынка ляжала ў другой кішані...

Гэта быў кавалачак дамашняга хлеба, які пякла трактарысту Сяльвестрыха - ёй адпускалі са свірна муку - невялічкі, з дзіцячую далоньку, счарсцвелы за паўдня, укачаны ў мазут і карасіну, - відаць, Красоўскі пакінуў яго адумысла для мяне...

Я еў хлеб ужо ноччу, не спяшаючыся і не баючыся, што хто-небудзь убачыць, што я ем хлеб, гаркаваты ад карасіны і такі салодкі, што раставаў у роце сам.

Я еў хлеб, а ў канцы Жукаўшчыны з-за лесу, з-за Рабога Калодзежа выплывала поўня. Вялікая, круглая, чырванаватая між дзвюма ружовымі палосамі. З-пад Рабога Калодзежа пакаціўся на ўзаранае поле круглымі клубамі белаваты туман.

Апрануўшы сваю фуфайку - нацягнуў аж на галаву - і ўзяўшы фуфайку Красоўскага, я лёг ля самага трактара збоку на ладную зялёную траву, густую і мяккую, якую заўтра раніцай перакінуць і схаваюць пад чорнай раллёй плугі.

Фуфайку Красоўскага, нядаўна яшчэ новую, праштабнаваную і ўспухлую ад ваты - ён палучыў яе ў эмтээсе, - я акруціў каля ног, схаваўшы ў рукавы халодныя ступні.

Вечар быў волкі. У фуфайках я пачаў сагравацца, і мяне марыў сон. У Лесніках, самай блізкай адсюль вёсцы, доўгай, перасечанай пасярод надвае старасвецкай ездавой дарогай, заляскаталі па каменні нейчыя познія калёсы і забрахаў сабака, асцярожна, як баючыся. Калі прыслухацца, збоку ў ельніку, дзе Красоўскі часта хаваў з воч калёсы з бочкамі, яшчэ цінькалі патрывожаныя некім сініцы, рэдзенька і ціха, як перашэптваліся.

Поўня, вялікая і чырванаватая, узышоўшы з-за Рабога Калодзежа, павісла ўжо над Леснікамі. Паменшала і пабялела. Каля яе заблішчэла неба, хаваючы дробныя зоркі. Насустрач папаўзлі рыхленькія белыя палоскі.

Я ляжаў і глядзеў на поўню. На ёй, на белым застылым малацэ, былі добра відаць цемнаватыя плямы, як усё роўна пакінуў хто ад далані, дакрануўшыся рукой.

Яна была так блізка ад зямлі, што захацелася раптам падняцца і ўзляцець туды, дзе ціха, светла і радасна... Яна цягнула да сябе, як немаведама чым...

Здалося пасля, што яна свеціць дома праз акно ад гарода ў хату пад самы ложак. Ад яе вузкі белы квадрат - ад акна - ляжаў нейкім цёплым і насцярожаным дымным ценем...

Хацелася тады ўстаць з ложка, выйсці на двор і пайсці затуманеным логам да рэчкі - немаведама куды...

Поўня раптам пабольшала, зрушылася з месца і пачала падаць зверху на зямлю... На Леснікі, дзе ўсё яшчэ брахаў глухім голасам сабака...

Я ўздрыгнуў і адплюшчыў вочы. Змарыў быў першы сон.

Поўня вярнулася на месца. Белыя вузенькія рыхлыя палоскі зноў ляглі ў яе на дарозе.

Туман, прыплыўшы ад Рабога Калодзежа, схаваў бярозавую, доўгую, праз усё поле, паласу і разам з ёй калёсы з бочкамі. Толькі трактар чарнеў сваім вялікім, аж да зямлі, брухам і блішчаў пад месяцам белым, вышараваным аб пясок зуб'ем на колах. З радыятара зноў закапала вада, толькі радзей. Вылецеў з лесу і залапатаў крыллем кажан, чорны, ён добра быў відаць у сівым тумане.

Сагрэўшыся, я доўга ляжаў з адплюшчанымі вачыма. Поўня сышла ўжо з Леснікоў і вісела высака ўгары над Ямскім - недзе на паўдарозе да нашага Заздроздзя. Беленькая і круглая, прыплюшчыш вочы - ад яе адразу адскоквае дзве, а то і тры такія поўні, - яна плыве і плыве насустрач белым кучаравым палоскам, пакуль зноў не зрываецца і не падае на лес...

Зноў спопаразку адплюшчваеш вочы і глядзіш на яго, спалохаўшыся і натапырыўшыся. Ціха, толькі кажаны мітусяцца над трактарам, даганяючы адзін аднаго, нават папіскваюць, і ўсё капае з радыятара вада.

Праз якую гадзіну, калі зноў упала зверху поўня, здалося, недзе на самы трактар, я ўжо не змог адплюшчыць вачэй. Падцягнуў толькі да сябе ногі, сагнуўшы ў каленях...

І калі недзе нада мной, там, дзе нядаўна вісела маленькая белая поўня, заракатаў на ўсю ціхую раніцу трактар, я ўсё яшчэ не мог адплюшчыць вачэй. Аж пакуль Красоўскі, нагнуўшыся да мяне, не сцягнуў з ног сваю фуфайку. Трактар ён прыглушыў, і я добра пачуў яго смех:

- Аказваецца, ты храпеш... А я і не ведаў... Так храпці - можна ўсіх ваўкоў паразганяць з Жукаўшчыны на край свету... Х-хе... Не гаворачы ўжо... - ён памаўчаў, - пра злодзеяў. Якія тут злодзеі.

Я падняўся, увесь халодны і складзены не з рук і ног, а з драўляных палак... Не мог стаяць...

Над Рабым Калодзежам, дзе нядаўна яшчэ ўзыходзіла халодная чырвоная поўня, стаяла такое ж чырвонае сляпучае сонца. Нават грэла. З поля спаўзаў туман, падымаючыся ля бярэзніку ўгору.

- Нічога... Сагрэешся на дарозе... Пясок яшчэ ад учарашняга цёплы. Не астыў. Чуваць праз гумовыя боты. Па пяску, па пяску... І не пазніся вечарам. Што, ніхто не падыходзіў ноччу? Нічога, Волька ўсё роўна паставіць табе за гэта працадзень... Ну, не стой. Сам спраўлюся. Які ты мне памачнік...

Я стаяў і чакаў - а можа, што прынёс Красоўскі. Хоць на адзін зуб. Але ён нічога не даў. А хоць калі даваў і раніцай, прыносіў...

Трактар, заляскатаўшы, заглушыў усё на свеце.

Я ішоў да дарогі па расяной траве, а ў зацёклыя за ноч рукі і ў ногі дробненька калолі востранькія мурашкі...

2

З Жукаўшчыны, з горкі, па пяску было лёгка і мякка ступаць, і я не агледзеўся, як ужо быў у Бярэзаўцы ля маста праз крыніцу. Гэтым месцам да дарогі на Жукаўшчыну далучалася другая, шырэйшая і больш прытоптаная леспрамгасаўскімі машынамі, якія вазілі бярвенне да Віліі на сплаў.

Калі ўжо зусім прыціх далёкі трактар у Жукаўшчыне - было чуваць толькі, як ён дробненька стракоча ў майскай празрыстай цішыні, - у Бярэзаўцы азваўся позні салавей. Так ужо заходзіўся, і недзе зусім блізка ля дарогі...

У Бярэзаўцы да мяне прычапілася сарока. Застракатала на ўвесь голас, спалохаўшыся сама і спалохаўшы мяне. Скача спераду з бярозкі на бярозку, апярэзаная белым шырокім паяском, і стракоча. На гасця?

Пералятаючы з аднаго боку дарогі на другі, як утрапёная, яна прывяла мяне аж на леспрамгасаўскі ўчастак, дзе стаяла нядаўна збудаваная за які год вялікая, з жоўтага чэсанага бярвення кантора. Ля яе воддаль былі кузня, лазня-сушылка і доўгая, аж на тры такія канторы, канюшня.

Я заўсёды любіў забягаць на ўчастак: возчыкі, рэзчыкі, машыны-чугрэі з печамі ля кабіны і з прычэпамі. Забягаў і ў саму кантору.

Але сёння ў кантору забягаць не хацелася... Там з магазінчыка, які быў якраз насупраць дзвярэй, калі зойдзеш у калідорчык, заўсёды пахла хлебам і салёнай траской... Але і хлеб, і траску давалі толькі рабочым па маленькіх ружовенькіх картачках і за грошы. Я ўжо даўно бачыў такія картачкі ў рабочых. Глядзіш на дробненькія чорныя літаркі на іх, а ў вачах бегаюць дробненькія чорныя галодныя мушкі... Ад паху салёнай траскі і ад дробненькіх мушак круцілася ў галаве і можна было ўпасці - памаленьку асунуцца на зямлю, дзержачыся за сцяну...

Сёння праз участак я толькі прайшоў. Ля канторы і ля канюшні. На ўчастку было пуста - усе ўжо раз'ехаліся і разышліся. Былі чуваць толькі мужчынскія галасы ў канторы, і ў кузні звінела пад малатком кавадла.

Мінуўшы канюшню, я выйшаў на вузкую дарогу, што між маладога сосніку вяла ў вёску - дамоў, і пайшоў сцежачкай - веласіпеднай дарожкай, ступаючы па прыгожых пакручастых слядах ад веласіпедаў, на якіх на ўчастак ездзілі рабочыя.

Дзяўчат я згледзеў здалёку: ішлі ўпобачкі, памалу, не спяшаючыся - былі якраз на палавіне дарогі да вёскі. Дзве...

Можа б, я іх і не дагнаў, але яны ішлі ўжо так паволі, што праз якую хвіліну я ўжо быў каля іх.

Можа б, я іх і зачапіў, але пачуў, што яны гаварылі між сабой па-свойму, па-чужому... Назад ні разу не азірнуліся.

Соснік тут быў малады, уперамешку з кунатымі бярозкамі. Бліжэй да вёскі - адны дробныя сасонкі.

Дзяўчаты так і ішлі ўпобачкі: то бліжэй да бярозак, то далей, як выбіраючы лепшую сцежку пад нагамі. Якую хвіліну, параўняўшыся, я ішоў побач з імі, ну, можа, на паўкроку ззаду, тады на паўкроку спераду.

Адна з іх, вышэйшая, была коратка стрыжаная - валасы чуць хавалі шыю. Русыя, нават светлыя, паднятыя высака на галаве. Чыстая з твару, бялявая і прыгожая-прыгожая... Вочы ў яе, блакітныя, блішчэлі, і сама яна ўся была нейкая бліскучая. Чырвоная сукенка на ёй аж пералівалася...

Другая, меншая, ёй па плячо, з тугой цёмнай касой на спіне, ладнай, рукой не абхапіць, і сплеценай неяк адмыслова (так у вёсцы ніхто не заплятаў), і доўгай - да пояса.

Была яна ў блакітным сачыку і караткаватай, да калень, блакітнай спадніцы. Цямнейшая і круглейшая з твару, і вочы ў яе былі вялікія, круглыя і цёмныя. І насы ў іх, у абедзвюх, былі невялічкія, прамыя і прыгожыя.

На нагах у іх былі аднолькавыя чырвоныя басаножкі, у руках чырвоныя невялікія сумачкі.

«Сёстры, ці што? - падумалася першае, што прыйшло ў галаву. - Відаць, сёстры...»

У мяне дробненька забілася ў грудзях маё недзе зусім яшчэ вераб'інае сэрца... Такіх прыгожых дзяўчат - маіх равесніц - у свае пятнаццаць гадоў я ніколі не бачыў: ні ў вёсцы, ні ў школе...

Мінаючы іх, я яшчэ раз павярнуўся, зірнуў ім у твар і пачуў, як мне ўсяму зрабілася горача, - ад самой начы яшчэ ніяк не мог сагрэцца дарогай... Ногі неяк самі паднялі мяне ад зямлі, і я, босы, пад пахай фуфайка, прыціснутая рукой - рука ў кішані, - прыбавіў кроку па траве і па версе, пакідаючы дзяўчат ззаду. Можа б, я і загаварыў да іх, але яны, як і перш, ішлі сцежачкай адна ля адной і гаварылі ўсё, гаварылі па-свойму між сабой...

Мяне як што ўскруціла - падхапіла і панесла... Я сам не свой хутка-хутка пайшоў, прыбаўляючы і прыбаўляючы ў хадзе да вёскі...

На мяне яны нават не зірнулі.

А мяне раптам ахапіла нейкая шалёная радасць... Але, узрушаны, я баяўся нават азірнуцца, каб чым няўзнак не выдаць сябе...

Забегшы ў свой двор, зачыніў вароты і стаў за высокім тынам, каб аддыхацца...

Думаў: а можа, яны зойдуць на двор - на двары ж у нас студня, адна ў гэтым канцы вёскі, і хто толькі ні спыняўся і ні заходзіў, каб папрасіць вады: і рабочыя леспрамгаса, і шафёры, і так прахожыя. Бывала, што вялікая чорная кружка так і стаяла на студні ля вядра цэлы дзень - каб не бегаць і не выносіць кожны раз з хаты.

Мне хацелася яшчэ раз зірнуць на меншую, з цёмнай касой і вялікімі чорнымі вачыма...

І чаму я не загаварыў да іх... Што быў босы? У пасівелых, некалі чорных, картовых штанах? З зашмальцаванай фуфайкай пад пахай?

Яны спусціліся з дзядзінца ад Бацяновых соснаў, памалу прайшлі каля хлева. Гаварылі ўсё адна з адной па-свойму, - на тын і на вароты, ля якіх я стаяў, яны нават не зірнулі.

Я яшчэ думаў, што яны сядуць на лавачку ля нашага гародчыка пад бэзам, але яны, занятыя сабой, прайшлі міма.

Я, як апантаны, стаяў ля варот і глядзеў, як яны за паваротам спусціліся з маста і сталі падымацца на грэблю.

Мяне адрывала ад зямлі, і мне хацелася некуды ляцець...

На грэблі падняўся пыл ад леспрамгасаўскага прычэпа і схаваў іх з воч...

3

Назаўтра раніцай, прыйшоўшы ад трактара, - хутчэй бы ўжо ўзаралі Жукаўшчыну і яго перагналі ў Сушкава, у другі калгас - я быў якраз на двары, калі да нас прыбегла Петрусіха - старая ўжо жанчына. Жыла яна ў нашым канцы вёскі, насупраць маста. У яе, у вялікай хаце, была калгасная канцылярыя. Маленькая, сухенькая Петрусіха сагнулася, нахіліўшыся да мяне, - яшчэ больш паменшала - і, азіраючыся па баках, хуценька прашаптала, каб я адразу бег да канцылярыі: мяне чакае ваенны. Сказала і назад у вёску не пайшла - пабегла некуды на ферму.

Вуліца ў нашым канцы была крывая, і з-за павароту я здалёку згледзеў на дзядзінцы, на бугры ля свіронка - насупраць канцылярыі стаяў невялікі свіронак - знаёмы ўжо трафейны нямецкі матацыкл з каляскай. На ім ездзіў энкавэдыст з раёна капітан Дувалаў. Я яго бачыў часта. Рослы, маладжавы, круглатвары, прыгожы, у ваеннай гімнасцёрцы з туга загнанымі назад пад рэмень фалдамі, у галіфэ, у бліскучых - хоць ты хавай іх ад сонца, няма як глядзець - сцёбаюць па вачах - хромавых ботах, у залатых пагонах з сінімі канцікамі і з чатырма зорачкамі, у новай фуражцы з сінім аколышкам, паднятай брылём высака ўгару, ён заўсёды доўга стаяў ля канцылярыі на бугры, шырака расставіўшы ногі, і глядзеў у той канец вёскі. Стаіць з паўгадзіны, пасля павернецца і глядзіць у наш канец, у лес, кабура пісталета ў яго ад гэтага - то з аднаго, то з другога боку.

Тады ўтаропіцца на выганчык - на Кур'янаўшчыну, аж падымаецца на насочкі ў бліскучых хромавых ботах.

Рабіць яму не было чаго, ці што...

Капітан Дувалаў паказаў мне рукой, каб я ішоў адразу ў канцылярыю, і падаўся за мной, згінаючыся ў не такіх ужо нізкіх дзвярах: быў і праўда высокі.

У канцылярыі за сталом сядзеў Джанік - рахункавод, малады яшчэ хлопец, вярнуўся пасля вайны з Германіі, куды быў забраны недзе адразу, як прыйшлі немцы. Да вайны ён скончыў аж восем класаў, і цяпер у калгасе яго як знайшлі, каб пасадзіць у канцылярыю. Дувалаў і яму паказаў рукой, каб ачысціў канцылярыю. Джанік хмыкнуў і ціхенька зачыніў за сабой дзверы.

Дувалаў выцер пасля Джаніка рукой лаву за сталом і сеў на яго месца. Мне паказаў, каб я стаў пасярод хаты.

І - ні слова.

Доўга глядзеў на мяне, пераводзячы з босых ног да стрыжанай пад машынку галавы, строга, упіваючыся вачыма, як вывучаў. Тады зморшчыўся і, узяўшыся за чорны брыль, насунуў фуражку аж на самыя вочы.

- Ну дакладвай, джынджык, што гаварылі францужанкі... - сказаў ён нарэшце такім прыгожым голасам, як запеў... Чуў я яго першы раз.

Джынджыкамі ў нашым баку звалі хлопцаў-падлеткаў, такіх, як я. Дувалаў ведаў і гэта.

- Толькі ўсё начыстату. Ніякіх у мяне фіфці-міфці...

Мне раптам стала весела. І я, мусіць, усміхнуўся, бо заўсміхаўся капітан Дувалаў. Я не ведаў ніякіх францужанак. Так я адразу, не чакаючы, і сказаў:

- Я не ведаю ніякіх францужанак.

- Угу... А хто дагнаў іх ля ўчастка і праводзіў усю дарогу да вёскі? Абедзвюх... Ну, хто? Можа, Пушкін?

Мне тады адразу зрабілася горача-горача... Аж у бакі павяло. Дык вось якія францужанкі... Хто бачыў? Хто нас згледзеў? Нікога ж нідзе больш не было. Нават сарока адстала ад мяне перад участкам...

- Ну вот... Сорамна стала, джынджык, што чырванню заліўся? Дакладвай, дакладвай... Я слухаю... - хуценька загаварыў Дувалаў.

- Я нават не ведаю, што гэта былі францужанкі...

- Што? Не назваліся? Не пазнаёміліся? Што ты скажаш...

- Ды я да іх нават не загаварыў... І словам не зачапіў... А самі яны гаварылі па-свойму...

- Ну і джынджык... - адваліўся да сцяны Дувалаў. - Ды яны і па-расейску ўмеюць лепш за цябе... Ты мне брось... Мы ж дагаварыліся - усё і начыстату... Ну, дык будзеш гаварыць праўду ці не?

Я ўжо думаў не пра францужанак, а ўсё пра тое, што нехта не толькі згледзеў мяне ў лесе на дарожцы, але і данёс куды трэба. Адразу ж. А можа, за імі сачылі ўвесь час - ішлі назіркам аж з-за ракі Віліі...

- Я слухаю... Слухаю... І запомні адразу... У нас ты не толькі загаворыш, а і запяеш. На ўвесь голас... - Дувалаў ужо не ўсміхаўся, устаў з-за стала, перавёў некалькі разоў пальцамі пад рэменем - загнаў лішні раз з жывата назад за спіну фалды гімнасцёркі - і пачаў хадзіць па хаце. Я нават чуў, як ён дыхае нечым гарачым.

- Нам важна ўсё... Нават кожнае слова... Ну-у... А яны не расказвалі пра свайго бацьку? Не ўспаміналі? Не гаварылі, чаму яны кінулі сваю Францыю і прыехалі сюды, да нас у Жызнаву? У былую Заходнюю Беларусь? Разам з бацькам. Што, бацьку на радзіму пацягнула? У такі галодны час усё кінуць і прыехаць? Ну-ну-ну... Гавары, пачынай, я памагу.

Дувалаў спыніўся ў мяне ззаду. Я не ведаў, што ён збіраецца рабіць - ударыць? - і баяўся: стараўся павярнуць галаву, каб яго згледзець.

- Ды не ведаю я ніякіх францужанак... Я не ведаў, што францужанкі... Я іх нават не зачапіў... - я пачаў блытацца і заікацца.

- Гэта мы ўжо чулі... Ну вось што... - Дувалаў падышоў блізка да мяне і пастукаў мне пальцам зверху па галаве. Моцна, аж забалела. - З месца не сыходзіць, стаяць... Вось так, калі язык прыкусіў... Будзеш стаяць і думаць. Думаць, думаць... Пра тое, што будзе, калі скажаш, і што будзе, калі не скажаш... Толькі мне без фокусаў...

Дувалаў бразнуў шырокімі канцылярскімі дзвярыма і выйшаў.

Праз якую хвіліну, баючыся, я павярнуў галаву і паглядзеў у акно. Дувалаў пастаяў на бугры каля нямецкага матацыкла, тады падышоў да дарогі, што вяла да маста, стаў пасярод яе, расставіўшы ногі, і глядзеў на грэблю, на выганчык і на ліпы ў Кур'янаўскіх садах. Пасля зноў паправіў пад шырокім рэменем фалды і закурыў. Пацягнуўся, падняўшыся на бліскучыя насочкі ў ботах, і, выставіўшы ўперад рукі, узмахнуў імі, раз, другі, трэці... Неяк хутка і ўпарта.

Перад вачыма ў мяне раптам паявіліся ўчарашнія францужанкі, адна і другая - ідуць упобачкі, падымаючыся ад маста на грэблю, а над імі, апусціўшыся зверху, узмахнуў вялікімі растапыранымі крыллямі каршун...

Дувалаў, крутнуўшыся раптам пасярод дарогі і пакінуўшы пасля бліскучых хромавых ботаў дзве ладныя ямкі, ішоў хуценька ў хату, усё сморгаючы пальцамі пад рэменем.

У мяне затрасліся ногі.

- Ну вось што, джынджык... - Дувалаў цяпер стаў у мяне спераду і засунуў доўгія пальцы па баках пад рэмень. Думаў, доўга зыбаючыся на нагах. - Ідзі дамоў, сёння адпускаю. Ідзі - і нікому ні слова... Ясна? Нікому - ні бацьку, ні маці... Пойдзеш вечарам на варту да трактара - і Красоўскаму ні слова. Я віджу, што ты ўмееш дзяржаць язык за зубамі. Дзяржы, усё раскажаш толькі мне. І думай, думай... Маць тваю так... Знайшоўся мне... Фіфці-міфці з францужанкамі...

На вуліцы Дувалаў ажаргаў нямецкі матацыкл і, рвануўшы адразу да маста - аж кола пад каляскай было паднялося ад зямлі, - схаваўся адразу на грэблі ў старым альшэўніку. Не паехаў гэты раз у другі канец вёскі да Волькі - калгаснай брыгадзіркі.

У мяне закруцілася галава, і я, каб не ўпасці на падлогу, ступіў і паспеў зачапіцца рукамі за лаву, што стаяла пры сцяне.

4

Вечарам у Жукаўшчыну да трактара мяне ўсю дарогу падганяла вялікая, чорная, з чырвона-сівымі падпалінамі хмара. У Жукаўшчыне можна было схавацца ад дажджу пад старасвецкімі елкамі ў Сырніцы, якраз дзе араў Красоўскі, - елкі каля поля былі высокія і да таго абвешаны густымі лапкамі, што, калі зайсці пад іх, не было відаць днём і сонца. На яловых лапках, прычапіўшыся кіпцюрамі, віселі днём кажаны - галовамі ўніз.

Хмара апускалася ўсё ніжэй і ніжэй да зямлі, прыціскаючы сабой усё на свеце, - плыла з-за Віліі, з Жызнавы, адкуль учора ішлі францужанкі.

Дзе яны цяпер? Куды пайшлі і ці варочаліся назад? І чаму пра іх пытаўся энкавэдыст капітан Дувалаў?

Красоўскі ў Жукаўшчыне зрабіў за дзень толькі два прагоны - зганяў да Рабога Калодзежа і назад, да лесу пад Сырніцу. Пасля пралежаў увесь дзень, падсцяліўшы пад сябе фуфайку, пад трактарам, «рабіў падцяжку» і калупаўся ў «гробаным» маторы... Дамоў сабраўся злосны і ўвесь упэцканы ў мазут - «дзень у яго пайшоў кату пад хвост», а тут яшчэ хмара: трэба спяшыць, у дарозе застане лівень. Але сваёй «ватоўкі» ён не ўзяў, і яна, мокрая, у карасіне, пахла, як бочка, і не хацела атрасацца ад наліплага пяску. Укруціць ногі сёння ноччу не было ў што...

Грымела за Віліёй, за лесам секлі неба маланкі, асвятляючы ўспышкамі вострыя вярхі елак. Над полем, нізка, над самай раллёй, пішчалі стрыжы, паласуючы неба і далёкі бярэзнік - лавілі машку.

Цямнела раптоўна. Поўня, паказаўшыся ў прагале над Рабым Калодзежам, вялікая, чырвоная і цяжкая, схавалася адразу за хмары і больш не паказвалася. Бліскавіцы высвечвалі ў цемнаце гарбаты чорны трактар і дзве рудыя бочкі на калёсах.

І ў гэтыя хвіліны нейкага сіняга святла ад бліскавіц і гарбаты трактар, і бочкі на калёсах, і капітан Дувалаў са свамі нямецкім матацыклам, і яго прыгожы круглы твар, і яго бліскучыя вочы, якія, здавалася, глядзяць адтуль, дзе схавалася за хмару поўня, сочаць увесь час, і яго прыгожы голас, які аж дрыжыць у калгаснай канцылярыі: «Што гаварылі францужанкі?» - усё ў той міг здавалася нейкім зусім недарэчным і непатрэбным тут, у Жукаўшчыне...

Дыхнуў раптам вецер, недзе з-пад Рабога Калодзежа, густы, тугі, халодны, - змёў з неба пісклявых стрыжоў і закалыхаў елкі на ўзлессі. Зазвінела пад калясьмі павешанае, відаць, парожняе, вядро, і зашумеў лес. Пырснулі на твар дробныя кроплі вады, можа, з хмары, а можа, з павешанага пад калясьмі вядра...

За другім разам вецер сарваў пад калясьмі вядро і пакаціў яго па полі, пагнаўшы і мяне разам з вядром перад сабой пад старасвецкія елкі ў Сырніцы. Я толькі прыціснуў пад пахай фуфайку...

Сцямнела, нават трактара не было відаць зблізку з-пад елкі - зліўся з чарнатой. З гадзіну ўгары круціла, рвала, свістала і скуголіла... Забарабанілі па трактары буйныя кроплі дажджу з градам і адразу сціхлі...

Дождж у Жукаўшчыне так і не пайшоў - скруціла. Доўга яшчэ паласавалі неба бліскавіцы - недзе там, над Віліёй і над нашай вёскай; шумелі яшчэ елкі, кратаючыся, здавалася, аж ля зямлі, трашчала сухое сучча, крышылася і сыпалася зверху на галаву.

Пасля адразу зрабілася ціха - ні ветру, ні дажджу. Хмара сплыла - пайшла на Леснікі, Жукаўшчыну зачапіла толькі краем, пасвятлела, і над Рабым Калодзежам паказаўся акравак поўні. Угары над елкамі заблішчэлі мокрыя зоркі.

Знайшоўшы вядро - падняў з верасу з-пад елкі, - я аднёс яго да калёс і зачапіў высака за ляжэйку. Трактар стаяў на загоне нейкі худы і стрыножаны, як зусім загнаны ў дарозе конь. Ад поўні заблішчэў цьмяна, як нехаця, вышараванымі зубамі на колах. Спаць сёння не хацелася. Каб звесці вочы, трэба было супакоіцца хоць на міг, а мяне душыла нейкая скрушлівая і калючая трывога... Я не ведаў, што рабіць. Сёння можна і спаць і не спаць, а заўтра што? Заўтра зноў прыедзе капітан Дувалаў...

Зашпіліўшы на ўсе гузікі фуфайку і насунуўшы на вушы старую суконную бацькаву кепку, я сеў на калёсы і прыціснуўся плячыма да бочкі. Зрабілася адразу холадна ў босыя ногі, - як ступаў па зямлі, было цёпла, а адарваў - аж, здавалася, мерзлі. Але не хацелася ўстаць і дастаць з-пад трактара хоць мокрую «ватоўку» Красоўскага: я ўвесь пачаў дранцвець, галава апусцілася на грудзі і зліпліся гарачыя павекі - сон падкраўся адразу і нечакана...

Але каб жа так: заснуў і прачнуўся аж раніцай... Як толькі галава звісала да грудзей, мяне нешта тоўхала з сярэдзіны, я ўздрыгваў і аж падскокваў на калёсах...

Пасвятлела, поўня выплыла з-за хмары і заліла белым сяйвом шырокае поле.

Над галавой паявіліся кажаны і залопалі крыллем. Здавалася цяпер, што на свеце адна белая, як малако, поўня і чорныя, як вугаль, кажаны...

Пасля кажаны апусціліся нізка-нізка, у іх павырасталі шырокія крылы - на ўсю Жукаўшчыну, - і яны пачалі біць імі па плячах францужанак...

Калі я зноў зводзіў вочы, на полі ля бярэзніку паяўляліся францужанкі - ішлі ўпобачкі, не баючыся чарнаскурых кажаноў, якія зноў апускаліся на іх...

- А чаму ты босы? - пыталася ў мяне меншая, круглатварая, з вялікімі чорнымі вачыма і з касой францужанка. Яна зусім не баіцца чорных кажаноў, ідзе, нават не падымае на іх вачэй - глядзіць і глядзіць на мяне.

- А чаму ты стрыжаны пад машынку? А чаму ў цябе залатаныя на каленях штаны і такая старая-старая фуфайка? Што, пагарэла ўсё ў вайну? Разам з хатай? А чаму ты галодны? А чаму вы ўсе пасля вайны галодныя? А чаму ў вас няма нават хлеба, траву адну едзіцё? - пытаецца і пытаецца яна ў мяне, а я іду ўпобачкі з ёй ля бярэзніку па Жукаўшчыне і не магу сказаць ні слова, мне як заняло: я ж учора сказаў капітану Дувалаву, што да іх, францужанак, нават не загаварыў... Як жа я адкажу ёй? Што зробіць тады Дувалаў...

А смуглая францужанка з касой усё лапоча і лапоча да мяне. І не па-свойму, а па-нашаму, як у вёсцы. І голас у яе чысты-чысты, гаворыць яна неяк трошкі ў нос, як гамзае...

Толькі другая францужанка, большая, уся бліскучая, глядзіць на мяне сваімі строгімі вачыма, як усё роўна капітан Дувалаў, і маўчыць.

І мне трэба маўчаць, бо я ж сказаў Дувалаву, што іх нават словам не зачапіў...

- А ты ўжо ладны, вырас... Толькі худзенькі і з доўгім носам. І табе ўжо трэба хадзіць у касцюмчыку і ў чаравіках... Бо табе ж недзе і холадна... І як з табой гаварыць, калі ты ў фуфайцы і галодны?.. - чарнявая францужанка з касой сама расплываецца, як кажан, і пачынае махаць крыллем, знікаючы недзе ўгары пад поўняй...

Адплюшчыўшы вочы, я ўбачыў, што кажаноў нідзе ўжо няма - напаляваўшыся, яны зноў падвіслі недзе пад елкай на суччы галавой уніз і будуць так вісець да раніцы, а тады і цэлы дзень. Над усёй Жукаўшчынай блішчэла чыстае неба з цьмянымі зоркамі. Поўня, пераваліўшы за поўнач, маленькая і яркая, заліла белым малаком і поле, і бярэзнік, і трактар...

І мае босыя ногі былі белыя, як у малацэ...

Ззаду мне ў плечы нечым цвёрдым і жалезным упёрся капітан Дувалаў... Пасля я падумаў, што гэта сам, адваліўшыся, прыхінуўся спінай да бочкі... Убачыў яшчэ белую поўню і свае белыя ад яе сяйва рукі...

І смуглявую францужанку-кажана, раптам белую-белую, як снег...

Мяне разбудзіў Красоўскі.

5

Лісце, зялёнае і вільготнае яшчэ ад учарашняга дажджу, знізу пад ліпай у Кур'янаўскім садзе было абскублена - тырчала адно дуддзё.

Я збіраў яго па адным, па два і кідаў у ладны белы кужэльны мяшэчак, які, мокнучы, пакрыўся адразу цёмнымі плямамі - стаў рабы.

Самае патрэбнае лісце, цёмнае, лапушыстае, бліскучае ад сонца, якое стаяла якраз угары над ліпамі, хаваючыся за рэдкую пажмаканую смугу, было там, угары, пад самым сонцам, але трэба было, падскочыўшы з зямлі, зачапіцца за ніжнія сукі і, абдзіраючы рукі, узлезці на старое дрэва, дзе можна было сморгаць лісце жменяй і набіваць мяшэчак. Дома маці ўсягды вытрасала ліповае лісце на бляху з загнутымі краямі, дастаўшы яе з-пад прыпечка, і несла ў гарачую яшчэ раніцай печ. Сушанае, з бляхі, пахнючае, як табака, яна сыпала лісце прыгаршчамі ў сенцах у ступу, у якой усягды таўклі груцу - ячныя крупы, і, асцярожна, каб не рассыпаць, пачынала таўчы. Стоўчаную зялёную муку дабаўлялі да вымытай, неабразанай, здзёртай на тарцы бульбы і варылі зацірку. Часта пяклі і праснакі.

Лісце і пад адной, і пад другой, і пад усімі ліпамі было аблатошана - латашылі цэлай вёскай, - а падскочыць уверх я ўсё ніяк не мог: ногі былі такія вялыя пасля начной Жукаўшчыны - чуць цягнуў іх раніцай па адцвілым на дарозе летась увосень верасе, які абсыпаў іх халоднай расой і калючым дробненькім насеннем...

Калі ўрэшце я ўзлез на самую крайнюю ад лога ліпу - маці ж за мяне не прыйдзе і не палезе з апухлымі ад голаду нагамі, ды і сядзіць пры бацьку, у якога раніцай пайшла з рота кроў, так часта бывае, - і напакаваў мяшэчак да палавіны, унізе, недзе ля самай яблыні ў цвеце і ў пчолах, якія гулі цэлым роем, звінелі і заляталі аж на ліпу, прыстаючы да рук, пачуўся дробненькі званок ад веласіпеда.

Пад ліпай стаяў Федзя з леспрамгасаўскага магазіна, малады яшчэ мужчына, дробненькі, як хлапец. Вярнуўшыся з фронту паранены, ён пайшоў на работу ў леспрамгас у магазін: з тапаром на павале не спраўляўся, не давала прастрэленае плячо.

- Кідай сюды свой мех і сам за ім... Загадана знайсці і даставіць. Прыгнаць перад сабой. На ўчастак у кантору...

Мяшэчак у мяне сам выпаў з рук і чмякнуўся ў густую дзяцельніцу пад ліпай...

«Дувалаў... - уздрыгнуў я, здагадаўшыся. - Але ж не чуваць было, каб на грэблі стракатаў матацыкл. Значыць, Дувалаў пад'ехаў ззаду, з Леснікоў. Ці, можа, аж з самой Жызнавы з-за Віліі...»

- Дувалаў загадаў... - сказаў адразу і Федзя, калі я саскочыў на зямлю. - Што там у цябе з ім? Натварыў? Дувалаў проста так не пацягне...

Я маўчаў. Помніў: нікому ні слова.

- Давай сюды правіянт... На багажнік... Пасадзіў бы цябе спераду на раму, скарэй было б... Загадана - срочна... Але баюся, што ў гэтай старой ламачыне, калі мы ўзлезем на яе ўдвух, лопне камера...

Мы пайшлі логам на грэблю. Я спераду, Федзя ззаду, - ступаў неяк хуценька і дробненька, стукаючы мне па нагах колам ад веласіпеда: спяшаўся.

- Што ты ўвесь натапырыўся, як шашок? Натварыў недзе, натварыў, калі ўзялі за чэрці... Ладна, маўчы. Усё адно будзем знаць. - Федзя не хацеў заходзіць мне наперад і ўсё падганяў: баяўся, відаць, пакінуць мяне ззаду, каб я не шмыгнуў дзе ў кусты.

Федзя баяўся Дувалава.

Спыніліся мы толькі ў вёсцы каля нашай хаты, ля варот. На двары нікога не было відаць: ні маці, ні бацькі, а можа, і дома не было.

- Зачапі сваю торбачку за вароты. За верхнюю перакладзіну. Хто яе ўкрадзе. Каму патрэбен такі правіянт...

І Федзя пагнаў мяне перад сабой на ўчастак - па той дарозе лесам, дзе ішлі францужанкі.

На ўчастку было пуста.

Ля канюшні стаяла брычка ў драбінку, - сядзенне заслана клятчатай пасцілкай. Адпяты ў аглобнях конь нехаця гломзаў сена.

Ля канторы ля самага ганка прыціснуўся нямецкі матацыкл з каляскай, увесь сівы ад пылу. У кузні манатонна звінела кавадла і было чуваць, як па ім дробненька стукае малаток.

Федзя, прыхінуўшы свой веласіпед да частакольчыку недалёка ад матацыкла, правёў мяне на ганак да канторы, падштурхнуўшы ў плечы. Калідор быў цёмны, і да дзвярэй у кантору Федзя вёў мяне за руку, баяўся, відаць, каб я тут не збег, спалохаўшыся. Адчыніўшы дзверы, ён выпхнуў мяне наперад і нешта сказаў, але я не пачуў што, бо ад стала падняўся капітан Дувалаў і адразу паказаў Федзю рукой - аднымі пальцамі, - каб той знік за парогам. Федзя, я нават не згледзеў, як ён знік, забразгаў адразу цяжкай жалезнай завалай - схаваўся ў магазіне. Пабаяўся стаяць пад дзвярыма: спатрэбіцца - паклічуць і з магазіна.

Я адразу згледзеў у шырокай канторы з белай новай падлогай і доўгімі лавамі ля сцен стол, які, засланы газетамі, стаяў блізка ля шафы.

За сталом былі яшчэ тры мужчыны, гаманілі, але на іх я нават не зірнуў: вочы мае ўпіліся ў буханку чорнага магазіннага хлеба, пачатую зверху - стаяла старчма, - і ў парэзаную шырокімі, з пядзю, цвёрдымі кавалкамі рыбу траску, ад якой шыбала ў нос густым вострым пахам і гнала сліну...

У мяне паплыло-паплыло ўсё перад вачыма - і стол, і мужчыны за ім, і шафа, але я ўстояў на нагах, утаропіўшыся ў бутэльку, як схапіўся за яе рукамі. У празрыстай, бліскучай ад расейскай горкай пачатай бутэльцы я згледзеў буханку чорнага хлеба - зменшаная і скрыўленая, яна адбівалася ў шкле. Пасля я ўбачыў, як буханкі хлеба, адскокваючы адна ад адной, закрылі ўсе шкляныя дзверцы ў шафе... Я адвярнуўся ад стала і стаў глядзець у акно на канюшню. Але канюшні я не ўбачыў: у шыбіне вялікія белыя мужчынскія рукі кроілі адну буханку хлеба, другую...

Пасля здалося, што магазіннымі буханкамі хлеба ўслана ўся кантора і двор за акном да самай канюшні... Я захістаўся...

- Што, джынджык, дрыжыш? Вінаваты? - да мяне падышоў капітан Дувалаў, у пагонах, у фуражцы, насунутай на вочы, у запыленых хромавых ботах і сморгаў пальцамі пад рэменем - заганяў усё назад фалды. А за сталом сядзелі, я іх усіх ведаў: начальнік участка Вугальнік - шыракаплечы, з лысінай; Шапараў, драбнатвары, з выцягнутым прамым носам, кучаравы, нядаўна падстрыжаны пад польку - старшыня сельсавета і Маёраў - участковы міліцыянер, паўнаваты, чырванатвары, з бліскучымі шчокамі і з перакінутай цераз плячо ваеннай сумкай. Нешта ўсё дажоўваў і не мог ніяк дажаваць.

«Гэта яны прыехалі ў брычцы...» - падумаў я.

А Дувалаў стаяў перада мной і зыбаўся на нагах:

- Ну, дык пра што калякалі францужанкі?.. Маўчыш? А што яны гаварылі пра свайго бацьку? Гм! А не расказвалі, як ён трапаўся, што вы тут з голаду пухнеце, а Сталін... - ён памаўчаў. - Наш таварыш Сталін пшаніцу - французам... А яна ім і не трэба... А яны яе з карабля - у мора. А яны яе і браць не хочуць... Сваёй хапае... Што ў падлогу глядзіш? Ведаеш і не хочаш усім нам сказаць? - махнуў ён рукой на стол.

У мяне зноў паявіліся ў вачах буханкі хлеба: пачалі падскокваць ад падлогі ўверх - адна вышэй, другая - ніжэй...

- А не расказвалі яны, на што ён тут прыехаў паглядзець? На радзіму? Чаго яго пацягнула? І дачок з сабой прывёз... А жонку пакінуў у Францыі, каб было куды вярнуцца пасля ўсяго. Жонка ў яго францужанка... Што? У разведку прыехаў? Не гаварылі?!

Калі закрычаў на ўсю кантору капітан Дувалаў, мне здалося, што буханкі хлеба пасыпаліся зверху са столі на падлогу... Я аж прыгнуўся...

- Хопіць курвіцца!.. Мы праверылі. Ні маці твая, ні бацька ў трыццаць сёмым не замешаны. Бацька вярнуўся з фронту паранены... У вайну маці памагала партызанам... А ты? Скурвіўся? Шпіянаж пакрываеш?..

Тады за сталом устаў Вугальнік - начальнік участка, зрабіўся высокі-высокі, аж пад столь:

- Таварыш капітан... З ласкай трэба, з ласкай... Гэта ж дзеці. У мяне жонка настаўніца, я ведаю. Запрасі за стол, пліхні ў шклянку, дай кавалак хлеба ў адну руку, у другую рыбіну. Язык сам развяжацца... Адразу загаворыць... З ласкай трэба да дзяцей, з ласкай...

- Ну, ты мяне, Вугальнік, не вучы...

Вугальнік узяў у рукі пачатую бутэльку, наліў у рубцаватую шклянку да палавіны расейскай горкай і накрыў шклянку зверху шырокай лустай хлеба:

- Ну, саступі, хлопец, капітану... Ну, саступі... Падыдзі, сядзь. Ну і ўпарты. Упёрся, і ўсё...

- Яму? Ласкай? - Дувалаў хмыкнуў і пасля засмяяўся нейкім дробненькім калючым смяшком. - Ён нам памагчы не хоча, адказваецца, а мы яго карміць будзем? У яго быў час падумаць і памагчы. Па-добраму... - Дувалаў падскочыў да Вугальніка і аднымі пальцамі змахнуў са стала і шклянку і лусту хлеба. Шклянка бразнула і пакацілася мне пад ногі, мочачы цёмнай палоскай белую падлогу. Лустачка хлеба засталася ляжаць ля стала, далёка - не дастаць...

- Ану пайшлі... - Дувалаў адным махам дастаў з кабуры пісталет, сціснуў яго ў руцэ - аж пачырванелі пальцы - і паказаў і ім і галавой на дзверы ў калідор. - Пайшлі... Не скажаш - палучыш кулю...

За сталом усе змоўклі - як вады ў рот набралі. Толькі ў магазіне нешта раптам бразнула, як што бляшанае выпала ў Федзі з рук.

Мы выйшлі на ганак, і Дувалаў зноў паказаў і галавой і пісталетам павярнуць ля канторы направа, у малады, але высокі ўжо соснік.

Я ішоў спераду на сухіх драўляных нагах. Не чуў пад ступнямі ні шылля, ні калючых старых сасновых шышак. З-пад ног, са старога пня ля сцежкі ўспырхнуў дзяцел і зацыльгікаў высака ў сасновым галлі, падняўшы вэрхал... Ззаду, блізка, над самай галавой, соп Дувалаў. Я ведаў, што ён мог зрабіць кожную хвіліну, і чакаў... У мяне зусім адняліся ногі...

У канцы сцежкі ў лесе, не так далёка ад канторы, стаяла адхожая, збітая з новых, нават пагабляваных дошак - мусіць, асталіся ад падлогі ў канторы.

Ля адхожай капітан Дувалаў раптам зайшоў мне наперад з пісталетам у руцэ і загадаў стаць.

- Ну, дык што гаварылі францужанкі?..

У мяне зноў паплыло-паплыло ўсё перад вачыма, і Дувалава я ўжо не бачыў...

Калі ж пасля перада мной выпаўз аднекуль з туману Дувалаў, я згледзеў, як ён ступіў да адхожай, схаваў у кабуру пісталет, расшпіліў спераду штаны і, расставіўшы ногі, доўга пускаў шырокі струмень на дошкі, пакрэктваючы і перхаючы. Яны аж звінелі, распырскваючы жоўтыя кроплі наўкола.

Пасля ён павярнуўся да мяне:

- Даставай і ты свой джынджык... Ды апаражніся... А то па штанах са страху пацякло... І не дуры мне. Пакрываеш шпіёнскае адроддзе... Толькі тут я аб цябе пэцкаць сваіх рук не стану. Не месца. Цяпер мы паедзем да нас... Пасядзіш пакуль у капэзэ... З пацукамі, на голых нарах. Загаворыш, калі ў цябе спытаюць, як паложана. А то мы з табой тут у джынджыкі гуляем: скажы - не скажы, падумай - успомні... У нас там ты адразу і ўспомніш і загаворыш. Па першае маё...

У кантору мы больш не зайшлі. Дувалаў на яе нават не паглядзеў...

З лесу мы ехалі памаленьку, Дувалаў сядзеў высака на сядзенні, а я ў калясцы, прыкрыўшы калені караватым брызентам - глыбака, як дзе ў яме. Калыхаліся па калдобінах і падскоквалі на карэнні якраз на той дарозе, дзе ішлі тады францужанкі...

Дувалаў маўчаў. Толькі ў нашым канцы вёскі ён паглядзеў на мяне зверху ўніз:

- Ну, зірні апошні раз на сваю хату...

На двары ў нас нікога не было, не было нікога і ў акне ад вуліцы. На варотах усё яшчэ вісеў белы мяшэчак з ліповым лісцем з Кур'янаўшчыны...

І па грэблі мы ехалі памаленьку, мінаючы яміны з падсохлай граззю. Сонца, даўно звярнуўшы з паўдня, ціха вісела ў сівой смузе над могілкамі.

Дувалаў і на грэблі ні разу да мяне не загаварыў - глядзеў увесь час недзе пад сябе, на пярэдняе кола матацыкла і на руль. Не падымаў воч - думаў, ці што...

На горцы ля могілак ён стаў і злез з сядла. Доўга стаяў на пяску на дарозе, расставіўшы шырака ногі, як усягды ў вёсцы, і глядзеў на могілкі, на Сушкава і на далёкае поле за імі...

- Ану вылазь, джынджык, са свайго гнязда... - сказаў ён мне і, падышоўшы, адкінуў з калень у мяне брызент. Я, усё яшчэ баючыся, вылез з каляскі і стаў ля матацыкла на дарозе. Ногі адразу схаваліся ў пясок, аж па костачкі. - А што тут, школа да вайны была? - спытаўся раптам Дувалаў, неяк цішэй, паказваючы рукой праз дарогу, дзе ў самым канцы вайны згарэла школа і дзе яшчэ і цяпер ляжала дробная бітая цэгла і вялікія белыя валуны.

- Школа... - прасіпеў я перасохлым голасам.

- Ну иди... Учись... Потом всё поймешь... Ты мне больше не нужен...

Сказаўшы і не глянуўшы нават на мяне, Дувалаў ажаргаў матацыкл і так рвануў з месца, што адразу ўспыхнула за ім вялікае сівое воблака пылу і хутка панеслася паласой да Сушкава. Пасля паднялося адразу над усёй вуліцай і доўга вісела над вёскай - не было ветру.

Я стаяў ля спаленай школы і глядзеў на сівы пыл, пакуль ён, падняўшыся над стрэхамі, не растаў, рассыпаючыся ў высокіх ліпах над Сушкавам.

Пасля памалу пайшоў назад на грэблю, усё яшчэ не верачы самому сабе: чаму адпусціў Дувалаў? Ля мастка ў канцы грэблі я спыніўся і апёрся на пярэчку з сухой, рудаватай яшчэ ад саскобленай кары альшэвіны і доўга глядзеў у маленькую рачулку. Хацелася плакаць...

У рачулцы на дне ляжала белае каменне, а там, дзе жаўцеў пясок, краталася ад вады нагнутая трава.

Праз рачулку, падняўшы ўгару з вады на палец галаву і віляючы ў вадзе пад сабой хвастом, пераплывала на другі бок гадзюка. Пераплыўшы, схавалася ў высокай траве.

Доўга яшчэ на балоце ў тым баку краталася асака і дробненька дрыжала мятліца...

* * *

Недзе праз тыдзень, ідучы раніцай з Жукаўшчыны ад трактара, я пачуў ад Федзі на ўчастку, што францужанак з бацькам у Жызнаве забралі...

* * *

А праз якія тры месяцы, калі над вёскай азваліся высака ўгары, адлятаючы, журавы, я пайшоў, познячыся, у школу. Босы, у тых жа штанах і той жа фуфайцы, у якіх хадзіў да трактара.

Ісці трэба было ў шосты клас - аж у Грыневічы, кіламетраў за пяць ад вёскі.

Кожную раніцу я ішоў грэбляй, дзе ўбачыў апошні раз францужанак...

* * *

Дзе вы цяпер, мае францужанкі, што схаваліся назаўсёды ў пыле на нашай грэблі паўвека назад?..

1997

Іван Пташнікаў

Пагоня

Усяму жывому на зямлі

1

Жоўты бераг ля Віліі не кожнуго зіму заносіла снегам. Бывалі зімы, што ён так і стаяў голы - высокі, стромы, светлы ад жоўтага пяску, які толькі змярзаўся, беручыся грудай і пакрываўся белым, аж сінім інеем. Але і сіні іней, і пляйстры рэдкага белага снегу змятаў, як гальніком, шалёны халодны вецер з-за Віліі, заходзячы з поўначы, з Жызнавы, і бераг стаяў голы і быў відаць аж здалёку.

Яго падмывала тут, на павароце, Вілія, гонячы крутую чорную ваду і не замярзаючы нават зімой у вялікія маразы; задмывала кожную вясну і летам у паводкі, аж пакуль сёлетняй вясной зусім не падмыла карэнне ў старасвецкай сасны, што стаяла ў яго на краі, тоўстай, у два абхваты, рагатай, жоўтай і смалістай, якой канчаліся Ліпнікі - сасновы векавечны лес, які, ахінаючы вёскі, ішоў адгэтуль, ад Віліі, здавалася, на край свету.

Упаўшы з берага верхам у ваду, сасна сваімі двума дзідаватымі раламі ўтварыла пад сабой адумыслую пячору, нязвыклую для вока.

Летась снегу на Жоўтым беразе не было ўсю зіму. А сёлета зіма пачалася ранняя, калючая; маразы як узяліся позняй восенню, так і пяклі, не адпускаючы, і адразу з маразамі пайшоў снег сухі, сыпучы, густы. Яго гнала і гнала і днём і ўначы паўночным ветрам на Вілію і на Ліпнікі, заносячы ўсё на свеце. У кароткія адлігі снег злягаўся, пасля адразу хапалі маразы, і яго зноў гнала з-за Віліі, з поля ад Жызнавы.

Пячору пад злеглай сасной зверху засыпала снегам, зраўняўшы з зямлёй.

Адзінец - немалады ўжо, шасцігадовы лось, падагнуўшы пярэднія ногі, увесь змакрэлы і аблеплены ледзяшамі, ссунуўся з Жоўтага берага на каленях каля самай пячоры да пролабкі ля берага ў Віліі і, апусціўшы гарачую пысу ў чорную ледзяную ваду, стаў смактаць, задыхаючыся, сапучы і раз за разам паварочваючы галаву з цяжкімі прыледзянелымі рагамі назад, у бок Ямскага.

Недзе там, адстаўшы ад яго, засталіся ваўкі. Гайня... Падавалі толькі здалёку голас, падвываючы. Ён вадзіў іх цэлы дзень кругамі па Ямскім і, адарваўшыся ля Пагурка, прыйшоў у Ліпнікі, на Жоўты бераг да Віліі.

Халодная вада апякла ледзяной гарачынёй і рот, і горла, і ўсё нутро, калола ў зубы і совала нечым вострым аж у галаву пад цяжкія рогі - ніяк сёлета іх не скіне, - і ён чуў, што ад вады слабее, раптоўна, у якую долю часу. Выматаны за дзень - зрушылі яго тры ўзвярэжаныя ад голаду ваўкі ў маладым сосніку пад Ямскім усходам сонца, дзе ён ціха гломзаў мерзлыя калючыя і крохкія сасновыя вяршкі з пупышкамі, якія востра пахлі смалой і вясною, і, не даўшы нават спыніцца на крок, каб перавесці дух, гналі і гналі, насядаючы, па Ямскім лесе. Ён круціў іх па балоце і старасвецкім ельніку, выбег, каб адарвацца аж на поле да вёскі, пад Леснікі, але і яны - трое - выбеглі за ім... Ён тады рвануў праз голы малады бярэзнік і праз дарогу, каб звярнуць у Ліпнікі - старасвецкі сасновы лес, што пасля Ямскага цягнуўся ўдоўж Віліі. Трое натапыраных ваўкоў, - ён добра іх разгледзеў: два старыя, вопытныя, трэці меншы, малады яшчэ - пераярак - аставаўся ўсё ззаду ў іх, - кінуліся за ім, следам і па полі, і па бярэзніку і не адпускалі аж да Каралінскай пасекі, пакуль добра не звечарэла. На Каралінскай пасецы дарогу ім усім перагарадзілі леспрамгасаўскія машыны, гружоныя дрэвам - аж дзве. Цямнелася, і яны ішлі з уключанымі фарамі, рассякаючы марозную туманную цемень вострым калючым агнём. Ён, Адзінец, смела скочыў паміж машын праз дарогу, а ваўкі спалохаліся і адсталі.

Ён бег і бег у Ліпнікі да Віліі, пачуўшы, што адарваўся, што за ім ніхто ззаду не хакае і не перагыркваецца, што ззаду ціха. Уратавалі на гэты раз машыны і людзі...

Галодны цэлы дзень і саслабелы, ён цяпер, пасля вады з Віліі, зусім саслаб і не мог падняцца з калень. Апёршыся на іх, ён круціўся і круціўся на адным месцы, перабіраючы заднімі нагамі, пакуль не апёрся ў халоднай вадзе сваім гарбатым носам аб ільдзіну і не адштурхнуўся, выпрастаўшы пярэднія ногі, засопшы і напусціўшы пад сябе белай пары з ноздраў. Жменька пары пасля яго так і павісла з краю над Віліёй, як палоска туману.

Пярэднія ногі цяпер дрыжэлі ў каленях і не хацелі яго трымаць - падкошваліся. Не трэба было піць; пасля вады ён кожны раз слабеў, але, калі быў галодны, яму страшэнна хацелася піць і ён усягды прыпадаў да крыніцы, да ракі, да лужыны ў балоце...

У рацэ проці яго трэснуў лёд і зашваргатала на павароце вада...

Ён аж страпянуўся ўвесь, атросшыся ад вады і ледзяшоў, што віселі на ім, павярнуўся носам на ўсход у бок Ямскага, адкуль прыбег, стаяў, натапырыўшы свае вялікія вушы, і слухаў. Адарвацца ад пагоні ён адарваўся, але добра ведаў, што ваўкі так лёгка яго не пакінуць.

Сцямнелася, і ў чыстым чорна-сінім небе загарэліся ядраныя начныя зоркі - ён згледзеў іх спачатку ля берага ў вадзе, дзе нядаўна піў, тады далёка ў небе на другім баку Віліі - за Жызнавой.

Над Ямскім, адкуль ён прыбег, узышла круглая чырвоная поўня, нейкая ўся ціхая, як мёртвая, і замглёная сінім сяйвом.

Не шваргатала, змоўкла на якую хвіліну рака і ўсюль на зямлі зрабілася ціха: ні гуку, ні скрыпу, ні трэску, толькі, калі добра павесці вушамі, можна было пачуць, як далёка за лесам, дзе ўзышла поўня, гудзелі машыны.

Поўня паменшала, пабялела, зрабілася ядранай і засвяціла, як удзень сонца. Паціснуў мароз, з ноздраў густа пайшла пара - клубкамі, мокрую спіну сцяло холадам. На рацэ пачаў страляць лёд; стрэлы пачуліся і высака на беразе ў лесе - на дрэвах лопалася кара. Такога марозу не было ўжо шмат зім...

Супакоіўшыся, ён успомніў і пазнаў гэта месца. І пячору пад вывараццю... Доўга яшчэ стаяў і слухаў, круцячыся на месцы і натапырваючыся ва ўсе бакі, тады адчуў, што яго зусім агарнула слабасць і морыць сон. Ён прайшоў берагам уперад і спыніўся ля самай пячоры. Снегу ў ёй не было, на дне цямнелася голая зямля, і адтуль пахла пяском і мохам. Ён помніў сюды ход і адразу, нават не нагнуўшы галавы, зайшоў усярэдзіну, схаваўшыся ўвесь. Крануў толькі рагамі ў гары дзіду - з рагоў упала пад ногі свежая сасновая галінка. Ён прынёс яе з сабой, яна зачапілася недзе ў лесе ў сосніку, калі ён бег. Пачуў, што хочацца есці. Падняў губамі абынелую галінку са змерзлага зверху жоўтага пяску... Галінка хруснула ў зубах, і ён адразу крутнуўся на нагах і павярнуўся галавой да выхаду. Пад нагамі перамяшаўся з рэдкім снегам прамёрзлы жоўты сухі пясок.

Ён доўга яшчэ таптаўся па грудаватым пяску, тады пайшоў да самага выхаду, выставіўшы з-пад снежнага брыля, што ляжаў на вывараці тоўстым пластом, рогі і, натапырыўшы вушы, замёр на месцы...

Доўга стаяў і слухаў.

Ад поўні ўсё наўкола: і лес, і Вілія, і далёкае поле за ёй сталі сінія, пасля сінеча згусцела, заіскрылася ў вачах у розныя колеры і зрабілася зялёнай.

Ад зялёных іскраў ён заплюшчыў вочы...

І тады ўсё наўкола зрабілася зялёным... Летнім...

Лес высака, на беразе, лазнякі, якія цягнуліся ўдоўж Віліі, пятляючы разам з ёй па лузе, і луг - шырокі, разлёгся за Віліёй аж да Жызнавы... Поўня стала чырвоная-чырвоная і адбілася ў Віліі ля лазнякоў ранішнім крывавым сонцам... Над Віліёй павіс вузенькімі палоскамі цёплы летні туманок - было відаць нават, як ён кратаецца, паўзучы ў ніцыя, яшчэ сонныя пасля начы ціхія лазнякі. Зашваргатала на павароце рака і аціхла. З-пад вузенькай палоскі туману на сярэдзіну яе выплылі дзікія качкі - вывадак: старая шэрая натапыраная качка і жменька маленькіх цёмна-жоўтых рухавых камячкоў.

Ён, бывалы ўжо, вопытны лось, прывёў у тую зялёную летнюю раніцу да Віліі на вадапой сваю ласіху з маленькім ласяняткам-самачкай, чырвоным, як сонца на ўсходзе, - толькі яшчэ, паявіўшыся на свет, стала бегаць круга маці-ласіхі, баючыся адскочыць воддаль.

Сюды з Ліпнікаў на вадапой яны хадзілі часта - кожны раз, калі былі дзе блізка адгэтуль.

Ён прывёў іх на стромы бераг, стаў на самым краі за сасной і глядзеў на раку, на лозы, на сонца...

Сонца толькі ўзышло, было чырвонае, і неба чырвонае, і туман над Віліёй і лозы чырвоныя. І сама ласіха і малое ля яе былі чырвоныя, і сышлі яны з высокага берага ў чырвоны туман... Нават машка і камары над імі былі чырвоныя...

Далёка бачыць ён, як і ўсе ласі, не мог, але шорах, шум галін, трэск сухога сучча ў лесе, голас жаўны ці, не дай бог, крокі чалавека ці ваўка ён чуў здалёку - за якую паўвярсту.

Гэтай раніцай вуха лавіла ўсё, як заўсёды. На душы было трывожна, але на рацэ пад сіняй палоскай туману плавала дзікая качка з малымі качанятамі...

Значыць, на Жоўтым беразе ціха...

Ён стаяў на беразе, як стаіць вартавы, сцеражучы сваё самае дарагое, што меў... Ласіха падштурхнула пысай малое - яно ссунулася па пяску з берага ўніз - і, падымаючы высокія зграбныя ногі, пайшла, нагнуўшыся над ім, да Віліі.

Ля ракі ласіха стала на калені, маленькае ласянятка рабіла ўсё, што і яна, і яны абое, нагнуўшы галовы, зафорскалі, п'ючы ваду. Якраз проці качак.

Старая качка раптам павярнула ад іх і павяла свой вывадак - жоўтую жменьку - пад чырвоную палоску туману ў зялёны вербалоз...

І тады з таго берага, дзе схавалася дзікая качка з вывадкам, трэснуў стрэл.

Адзін, і адразу за ім другі...

У ласіхі ўздрыгнулі, падскочыўшы, заднія ногі; яна падняла яшчэ ўгару галаву і павярнула назад, як усё роўна хацела паглядзець яму ў вочы: куды ты прывёў - і адразу ткнулася ёй у раку, схаваўшы пад ваду і падняўшы пырскі. Сама цяжка, як нехаця, лягла на мокры жвір ля берага.

Малое ляжала ля яе на бачку і дробненька перабірала ножкамі - хацела яшчэ ўстаць. Даставала галоўкай яе пляча, як усягды, калі яны клаліся ўсе трое спаць у густой траве ці ў верасе - маленькае пасярод. Ноччу яно варочала галоўкай - то яму на плячо, то ёй, мацеры... Пасля яно супакоілася - падсунуўшыся, паклала галоўку мацеры пад вымя і больш не краталася.

Страляў чалавек вопытны - не хацеў пакідаць малое адно: пашкадаваў - загіне ці зарэжуць ваўкі.

Ён, бывалы, вопытны лось, застыў на месцы і доўга яшчэ стаяў нерухома, гледзячы зверху ўніз на бераг - на ласіху і цялятка, - ніяк не могучы зразумець, што зрабілася... Пасля ўлавіў носам пах дыму ад пораху, праціўны і едкі, і ўспомніў, што пачуў жа, як трэснулі стрэлы, і яго адразу абдало ўсяго холадам - сухім і гарачым. Ён крутнуўся на месцы і, задзёршы галаву, - паклаў на шыю рогі, - рвануў з месца з такой сілай, што з-пад ног паляцеў яму далёка наперад пасечаны капытамі верас і мох...

Ён бег напралом праз малады сасоннік туды, адкуль яны сёння ўсе трое прыйшлі да Віліі - бег на Каралінскую пасеку, думаючы, што там, адкуль яны прыйшлі, знойдзе іх, каго пакінуў ляжаць на беразе Віліі. Яны там - трэба толькі бегчы і бегчы...

І ён бегаў па лесе і па пасецы, секучы капытамі сівец, іван-чай, бруснічнік і верас. Бегаў цэлы дзень, бегаў круг за кругам, пакуль сам ля балота не ўпаў ад знямогі на зямлю і не ўткнуўся гарбатым носам у халодны мокры мох...

І назаўтра, і пасля ўсё лета ён калясіў па Ліпніках і па Каралінскай пасецы, шукаючы ласіху з цялём, выходзіў на Жоўты бераг, стаяў, не баючыся, на тым месцы, дзе пачуў два стрэлы, і глядзеў з гары на ціхую шырокую бліскучую Вілію.

У затоках ля яе ўсягды плавалі дзікія качкі і хадзілі берагам даўганосыя бацяны, воддаль іх на лузе рыкала рассыпаная чарнабурая і перапялёстая скаціна. І каровы і цяляты. Ён падыходзіў блізка да іх.

Кончылася трывожнае лета, пачаўся верасень, зажаўцела бярозамі Каралінская пасека, зацягнулася павуцінай, зацерушылася буйным пухам іван-чаю, засінела ад пераспелых дурніц на высокім куп'і ля балота і запахла ўсё наўкола багуном. Ад яго аж зрывала нос і кружылася галава.

Па ўсіх Ліпніках зарыкалі ласі - пачаўся гон. На Каралінскай пасецы пад жоўтымі бярозамі загрукалі капыты, топчучы іван-чай і перамешваючы яго з сівой зямлёй; затрашчалі рогі, падаючы адломанымі кавалкамі на ўзараную капытамі, як плугамі, зямлю, і заскрыпеў, гнучыся і валячыся на зямлю абломаны малады бярэзнік пад гарачыя, страшныя ў сваёй сіле ногі захмялелых і ненатоленых самцоў.

Прырода брала сваё, і ён рынуўся ў бой за самку, што ціха стаяла воддаль на голай пасецы пасярод старых пнёў і іван-чаю. Яна была падобна на ласіху, што засталася ляжаць з цялём ля Віліі...

ЁН Хацеў пачаць усё спачатку.

Яго атакавалі аж два маладзейшыя самцы і, падняўшы на рогі, скінулі ў балотца ў канцы пасекі - у багуннік і дурнічнік. ЁН чмякнуўся ў мох і твань...

І на другі год ён хацеў пачаць усё спачатку. Але яму на Каралінскай пасецы маладзейшыя толькі адламалі кавалак рога...

На трэці год гон збіраўся аж у Ямскім, далёка ад Ліпнікаў - цэлы месяц там рыкалі ласі кожны дзень, падаючы зазыўны голас. Але ён ужо туды не пайшоў, астаўся ў Ліпніках, дзе паявіўся на свет, дзе гэтулькі жыў і дзе ў яго была аднойчы і ласіха і малое.

І ён астаўся адзін. Адзінцом...

...Пачуліся раптам два стрэлы - адзін і за ім адразу другі, моцныя, густыя. Блізка, недзе над самай галавой. Ён, уздрыгнуўшы, - затрашчала сцятая лёдам, як яловай карыной, скура на карку і на спіне, аж пад ногі пасыпаліся друзалкі лёду, - нагнуўся ўперад, намерыўшыся рвануць з месца з-пад снежнай навіссі на волю - на ядраны калючы начны мароз. Але вуха, злавіўшы стрэлы, адразу адрозніла іх ад тых, якія ён чуў тады на беразе, і ён астаўся на месцы, толькі адплюшчыў шырака вочы.

За гэты час, пакуль ён, суцішыўшыся і аддыхаўшыся пасля пагоні, прымгнуў быў вочы, задрамаўшы на які кароткі міг, паднялася вышэй поўня, свяціла з-за ракі з поля, збіраючыся схавацца за вяршаліны цёмных сосен, і снег наўкола зрабіўся шэры і бліскучы, як усё роўна закамянеў.

Поўя глядзела здалёку-здалёку, з цёмна-сіняга халоднага прастору, якраз яму ў вочы; збоку на пясчанай сцяне пячоры ляжаў ядраны калючы сіні іней...

І праз які міг там, дзе поўня ўжо зачапілася за цёмны край сасновага лесу, якраз пад ёй завылі ваўкі - падалі яркі прастуджаны голас. Нема і злосна.

А ён думаў, што адарваўся ад іх - хоць на ноч...

Ваўкі не адсталі.

Цяпер ён страпянуўся ўвесь; ногі самі пачалі біць пад сабой сухі грудаваты жоўты пясок, перамешваючы яго са снегам і друзалкамі лёду, што насыпаліся са скуры з бакоў.

Ён ніколі не палохаўся воўчых галасоў, ніколі ў яго ад іх не стыла кроў у жылах.

Ён адразу закіпеў увесь, рвануўшы з пячоры, закруціўся па беразе, задзёршы высака галаву і раздзімаючы ноздры.

Ваўкі былі блізка: у чыстым ядраным сухім начным лясным паветры ён пачуў рэдзенькую тухлую псіну - злавіў носам.

Ён напяўся, каб падняцца з берага на горку, туды, адкуль нядаўна прыбег, але, адразу паслізнуўшыся, споўз назад і рвануў берагам з месца з усёй сілы: выйдзе ля ракі на заснежаны луг, там, у канцы яго, дзе рака паварочвае да лесу, заверне ў Ліпнікі - адхоністы бераг лесу там канчаецца: балота.

Павярнуўшы галаву назад, ён убачыў, як яго даганяе поўня - бяжыць услед угары за цёмнымі вярхамі сосен, - і зноў пачуў воўчыя галасы: высокі прарэзлівы, нізкі-нізкі хрыплы ад прастуды і дзяркаценькі з пярэбрахам - зусім малады.

На лузе ногі правальваліся ў снег аж па бруха.

2

Мурлахапая бегла першая - яна была ўжо трохгадовая вопытная ваўчыца. Калі яны ўсе трое: Мурлахапы - пяцігадовы воўк, важак, яна - Мурлахапая і іхні першынец, гадавалы ваўчок-пераярок Мурлахапенькі, спыніўшыся перад дарогай, па якой ішлі гружоныя дрэвам машыны з запаленымі агнямі, згубілі лася, Мурлахапая, звярэючы, не знаходзіла сабе месца. А машыны, ракочучы маторамі, скрыпучы дрэвам і бразгаючы жалезнымі ланцугамі, як назло, былі спыніліся на дарозе якраз перад імі, і ім; усім траім: Мурлахапаму, Мурлахапай і Мурлахапенькаму давялося залегчы ў снег ля дарогі - ткнуцца ў старыя пад'ялеўцавыя кусты. Перабягаць дарогу пры машынах яны збаяліся.

Цяпер машыны былі ўжо далёка, зніклі з воч за аблепленымі снегам соснамі, толькі чуваць быў іхні рокат і вісеў над дарогай праціўны смурод ад дыму і бензіну, і яна, Мурлахапая, першая ўскочыла з-за пад'ялеўцавага куста, перабегла дарогу і пачала мітусіцца, нюхаючы снег і паветра, пакуль не набегла ўперадзе між сосен на ласіны след.

Узышла поўня і як усё роўна пасыпала на стары зляжалы снег бялейшага свежага сняжку - і наперадзе добра было відаць. Мурлахапая і бегла цяпер па следзе першая, замяніўшы Мурлахапага - дагэтуль, да дарогі, першы бег ён, - і, калі губляла след, яна круцілася кружка па снезе: лепш за яго, Мурлахапага, чула жывёлу. Збіўшыся са следу, усе трое спыняліся і хуценька вадзілі насамі, ловячы паветра. Яна першая пазнавала пах. Пасля ўжо і Мурлахапы лавіў той пах, але яна была першая. Ён, ведаючы гэта, давяраў усягды ёй, бо часта быў без яе, як без носа.

Мурлахапая бегла памалу, апускаючы галаву на снег і пасля задзіраючы яе высака ўгару, бегла неяк бачком. Так яна пачала бегаць пасля таго, як яе летась паранілі паляўнічыя, стрэліўшы па пярэдніх лапатках. Выжыла, толькі стала бегаць бачком. І часцей хавацца за дрэвы. Стане, прыціснецца да камля, тады высоўвае з-за яго асцярожна галаву.

Але цяпер гналі наперад голад і мароз.

З Жоўтага берага па снезе па ласіных слядах яны ссунуліся, згрудзіўшыся ў кучу адразу ўсе трое - Мурлахапая, Мурлахапы і Мурлахапенькі, той скаціўся бурдой. І ў пячору пад вывараць убеглі кучай усе трое і сталі нюхаць, круцячы галовамі, ласіны дух і сляды. Мурлахапая і тут была жвавейшай і першая, скочыўшы ў кут пячоры, схапіла са снегу - ужо тыдзень, як у яе нічога не было ў жываце - тры змерзлыя друзалкі ласінага калу і глынула іх адразу, не пажваўшы, некуды глыбака, як здалося ёй, не ў сваю сярэдзіну. Пачула толькі, як там, у пустым перахлябістым нутры запякло вострым калючым холадам. Мурлахапы хацеў выхапіць у яе мерзлыя друзалкі з-пад носа, і яны пачалі гырчэць адно на аднаго.

Лось у пячоры толькі што быў - яны чулі гэта па паху. Яны спазніліся і цяпер, дзеручы ад ярасці лапамі перамерзлы сыпучы пясок, што востра пах ласінай мачой, закруціліся па пячоры, забегалі і сунуліся адразу да выхаду, наткнуўшыся на Мурлахапенькага, які, схварэлы і знясілены і бегатнёй і ад голаду, загарадзіў ім выхад. Сціснуўшы з бакоў, яны выпхнулі яго з пячоры на снег.

Зноў сталі на след - знайшлі яго хутка ў глыбокай, раскапанай ласінымі нагамі гурбе. Зноў павяла Мурлахапая. За ёй бег Мурлахапы, адставаў пасля пячоры - не трэба было доўга ў ёй быць - і ў яго апаў азарт і воля, забыўся і на голад, - не мог ніяк перайсці на воўчы галоп, тупаў трушком. Добра, што ад яго не адставаў далёка Мурлахапенькі - ён пачынаў яе, Мурлахапую, трывожыць: слабенькі зусім ад голаду.

Ласіны след вёў па глыбокім, па самыя воўчыя вушы, снезе. Яго сюды, на лог да ракі, нанесла з поля столькі, што трэба было скакаць цераз гурбы. Лось па гурбах азначыў ім дарогу, і яны, пылячы снегам, пусціліся па ёй усё шпарчэй і шпарчэй - уваходзілі ў ранейшы азарт і спрыт. Калі Мурлахапая азіралася, бачыла, як адстае далёка Мурлахапенькі. Знясільвае на вачах. Яна, як толькі выйдуць з глыбокага снегу, пусціць першага па следзе Мурлахапага - памяняецца з ім, - а сама стане ў хвост - падструніць пераярка: бедалага...

Пераярак на белым снезе, пад белай поўняй здаваўся ёй распластаным маленькім чорным ваўчаняткам. Ваўчанятка далела і гублялася з воч.

У канцы логу лось крута павярнуў улева - высокі стромы бераг тут канчаўся і пачынаўся стары сасновы лес. Але на ўзлеску ў дробным сосніку было намецена столькі снегу, што ім і тут усім траім давялося падскокваць угару, уздымаючы пылам сыпучы снег - бегчы толькі галопам. Мурлахапая спынілася першая, закруціўшыся на месцы і падмятаючы хвастом снег: чакала Мурлахапага. Прыйшла яго чарга вясці пагоню. За час, калі зрушылі лася, яны з Мурлахапым мяняліся ў гайні ўжо разы чатыры: па такім снезе марыліся і выматваліся - і яна і ён, Мурлахапы.

Мурлахапы, хакаючы, забег ёй наперад, а яна, прапусціўшы пераярка, стала ў пагоні ззаду: адпачне - пярэдняму па такім снезе сігаць і сігаць не даюць ногі: баляць і цісне ўнутры задышка, аж душыць. А ёй яшчэ пячэ вострым холадам усярэдзіне - у жываце - ад змерзлага на лёд, ласінага каўцюка.

Мурлахапы, мінуўшы дробны соснік, пабег наперадзе як след: адпачыў ззаду, згаладалы - больш дзесяці дзён і начэй не было ў роце нічога: ні мышы, ні цецерука, змерзлага пад снегам, ні кавалка вяроўкі з калгаснай канюшні - пабег, пачуўшы блізка лася. Сігаў і сігаў навыцяжку між тоўстых сосен, абсыпаных снегам; на яго з-за дрэў свяціла ядраная поўня, і ён, натапыраны, расцягнуты ў скачку з разяўленай пашчай і нізка апушчаным на снег хвастом, як падмятаў за сабой, здаваўся часам бела-сінім, як магутны і дзікі старасвецкі прывід, тут, у векавечным лесе ля пракаветнай ракі Віліі...

Мурлахапая тады верыла і яму і ягонай сіле; верыла, што яны ўратуюцца ад голаду і не дадуць у глум свайго пераярка.

Яна бегла за ім, падганяючы - штурхала мордай пад хвост, і ёй так было шкода яго - аж шчымела сэрца...

Ён нарадзіўся нягеглы і жыць астаўся таму, што быў нягеглы. Тое лета ў яе, Мурлахапай, у нары пад Ліпнікамі ля імшары пад старой яловай вывараткай паявілася на свет аж чацвёра ваўчанят - тры самачкі і ён, ваўчок. З першага дня ён кволіўся і не лез з нары на волю. Самачкі толькі і поўзалі па імху, па багунніку, грызучы прынесеныя Мурлахапым косці і шыі адна адной. А ён сядзеў у нары, і нават косці яму трэба было заносіць туды. Выцягнеш за шкірку з нары на мох - ён зноў назад у нару. Гэта яго і ўратавала...

Недзе праз месяц, калі яны з Мурлахапым, кінуўшы малых адных, пайшлі ў здабыткі, ля нары каля вывараткі паявіліся людзі: дзве жанчыны. Яны былі з доўгімі палкамі з нечым бліскучым на канцах і вадзілі імі па соснах, шорхаючы і засыпаючы ўсё дробнай карой: і мох, і багун, і ягаднік, і іхнюю нару. Лес запах смалой, аж вырывала ад таго паху нутро.

Тыя дзве жанчыны і забралі траіх самачак - паклалі ў вёдры і паняслі з лесу ў вёску. Яна, Мурлахапая, бачыла гэта на свае вочы - бегала круга іх, жанчын, калі вярнулася да нары, але яны совалі ў яе бок дзвюма рагацінамі з белымі бліскучымі жалезнымі канцамі.

Зямля пасля іх запахла людзьмі, смалой і жалезам...

І забалела воўчая сэрца ў ваўчыцы-маці...

Яна, Мурлахапая, кружачы соснікам, бегала і бегала наўкола жанчын, якія ішлі да вёскі; выбегла аж на поле да гумнаў, - не падбягаючы блізка да тых жанчын, у якіх у руках бразгалі вёдры з яе ваўчанятамі і на плячах ляжалі доўгія палкі з жалезнымі наканечнікамі. Яна бегала і бегала ў той дзень круга вёскі, соваючыся то да хат, то блізка падыходзячы да скаціны, што рассыпалася ля гумнаў па полі, пакуль на яе не сталі цюкаць людзі і не пачалі брахаць сабакі.

Яна яшчэ два дні і дзве начы бегала каля вёскі, тады, вярнуўшыся да логава, знайшла там у нары свайго чацвёртага - ваўчка.

Яны з Мурлахапым забралі яго і сышлі з Ліпнікаў на Пагурак пад Ямскае - далей ад людзей.

...Канчаліся Ліпнікі. Яны беглі цяпер па ласіных слядах якраз там, дзе некалі было логава, адкуль людзі забралі іхніх ваўчанят і паняслі ў вёску.

3

На Пагурак бег і Адзінец. Ён чуў за сабой блізка ваўкоў: яхкалі і скуголілі; чуў яшчэ, што слабее, гэта, мусіць, пасля пячоры: пастаяўшы, не можа доўга ісці ў галоп. Ад дыхавіцы распірае бакі, грукае ў грудзях сэрца, спыняючыся і заміраючы, - тады вядзе ў бакі галава. Хоць бы не вісела над ёй, недзе над самымі рагамі вялікая круглая і ядраная белая поўня... Падскокваючы, ён, здаецца, дастае да яе, - можа зачапіцца і зламаць рогі...

Пад ядранай поўняй снег на зямлі быў аж сіні; з-пад ног ён узлятаў, рассыпаючыся на дробныя бліскучыя іскры.

Калі Адзінец пачуў, што раптам лёгка стала бегчы, што пацвярдзела пад нагамі, - пазнаў, што выбег на Белую дарогу - блізка да вёскі. Па ёй і летам і зімой вялізныя чорныя машыны вазілі дрэва. Часта яны і стаялі тут нават уначы на дарозе сярод лесу і снегу, гудзелі, бразгалі жалезам і стукалі дзверцамі, моцна, як стралялі на ўвесь лес...

Машын на дарозе цяпер не было. І ён злавіў сябе на тым, што выбег на дарогу да вёскі не так сабе, што яго пагнаў страх... Трэба шукаць ратунку ў вёсцы...

У вёску ззаду за ім ваўкі не кінуцца.

Але калі ён, прабегшы па цвёрдай Белай дарозе, звярнуў на поле і выскачыў аж на загуменне - паказаліся цёмныя хаты і запахла з хлявоў скацінай, - спыніўся як укопаны.

У вёску да людзей ён не пабяжыць. У вёску ён ужо быў раз пабег. Тады стаяла позняя восень, яшчэ не было на зямлі снегу і пёк нагалец мароз. І тады яго, маладога яшчэ лася, паднялі ваўкі ў тым жа Ямскім, у пушчы. Раніцай. І ён пабег на поле, на цвёрдую, як капыты, зямлю ад марозу. Падбег па зялёнай заінелай руні да самай вёскі - ваўкі па голым полі за ім не пайшлі, адсталі - і выскачыў на лог да белага бярэзніку, дзе з піламі і тапарамі мітусіліся людзі - рэзалі дрэва. Ён спыніўся ля іх зусім блізка і соп, змарыўшыся і пераводзячы дух.

Людзі, іх было трое мужчын, з бліскучымі ад сонца тапарамі ў руках акружылі яго і сталі раптам ціснуць да ракі: на лёд, куды ж яшчэ... Зганялі з логу на той самы лёд, якога ён цярпець не мог, на якім ён ніколі не мог стаяць: распаўзаліся, слізгаючы, ногі пад ягоным цяжкім целам. На лёдзе ён заўсёды падаў.

Ён здагадаўся адразу, што значыць для яго лёд пад нагамі на рацэ і тапары ў руках у людзей. Але, змораны і задыханы, несамахоць даў сябе сагнаць з логу, з высокага берага на чысты-чысты лёд у рацэ - на ім нават адбівалася сонца і сцёбала па вачах, - а там, паслізнуўшыся з берага, праехаў на капытах да сярэдзіны шырокай гэтым месцам ракі і грукнуўся з усяго маху грудзьмі аб лёд. Праламаў яго - лёд, відаць, быў падмыты крыніцай, - і, цвёрда стаўшы на дне на ногі, выскачыў на бераг на другім баку ракі і рвануў у голы альшэўнік і разгаты лазняк, пераплецены сухім хмелем, як вяроўкамі. Ён бег і рваў іх на кавалкі мокрымі пасля ракі грудзьмі. Доўга тады вісеў у яго на рагах сухі хмель, акруціўшыся ля іх, як аборы...

У вёсцы цяпер брахалі сабакі. У вёску ён, Адзінец, не пабег. Звярнуў на загуменні па цвёрдай уезджанай дарозе ўздоўж пунь. Выбег да доўгіх, чорных на снезе, хлявоў - да калгаснай фермы. У кароўніку - ён пазнаў па паху скаціны - загрукалі рагамі ў сцяну каровы; у далейшым будынку - пад лес - заірзаў конь: яго, лася, пачула жывёла, а можа, чула здалёку ваўкоў...

За фермай ён сігануў цераз вясковую дарогу і рвануў на поле, пад бярэзнік - бег на Пагурак, пад Ямскае. Тут ён ведаў добра ўсе хады і выхады. За Пагуркам - Ямскае, там... Не падвялі б толькі ногі.

Але клікала яго цяпер не воля, а бяда.

З поля, з гары, быў здзёрты ветрам снег, і беглася лёгка пасля гурбаў у лесе. Каб толькі не ціснула зверху на галаву поўня... Як усё роўна яна ляжыць на самых рагах і галава ад яе робіцца цяжкая-цяжкая... Чуць нясеш...

Яму на якую хвіліну здалося, што пагоні больш няма, што ваўкі адарваліся ад яго, не пайшлі да вёскі. Але на горцы за дарогай ён убачыў, што яны не адсталі. Бягуць за ім і зусім блізка. Усе трое. І яны пайшлі праз ферму. Па яго следзе.

Суха і горка зрабілася ў роце. Нагінаючы галаву, ён на бягу пачаў абвіслымі ўздутымі губамі хапаць з-пад ног халодны снег.

Пагурак - выспа між вёсак, балот і дзвюх рэчак. Ён паволі падымаецца з поля за вёскай і ідзе пад Ямскае, канчаючыся там спадзістым адхілам, парослым бярэзнікам, альшэўнікам, сасняком і рабінамі, як адумысла для ласёў: падыходзь і жуй. За ім Ямскае - пушча з балотамі і лагамі ля лукатак ракі. З Ямскага можна пайсці на Палік - аж на край зямлі.

Адзінец любіў Пагурак асабліва ўвосень, калі цвіў сіні верас і пад ім густа вылазілі з зямлі падасінавікі і баравікі - не ступіць - нагінайся толькі і лаві губамі; калі пачыналі чырванець на ім тры старыя высокія - аж у неба - асіны; калі яны, дрыжачы лісцем, шапталі на вуха сваю ціхую журботу, ад якой павявала сном, лагодай і няскончанасцю свету і жыцця...

Пазней, калі толькі яшчэ пачыналіся першыя лёгкія маразы, - чырванелі рабіны - адны ягады, каб дзе лісцінка на іх; жаўцелі, асыпаючы лісце, бярозы; сееўся, адцвіўшы, іван-чай і плыла ў паветры павуціна, блішчэўшы ніцямі на сонцы і густа чапляючыся за рогі, за нос, лезла ў ноздры - толькі храпі і форскай, не дыхнуць...

На Пагурак ён любіў хадзіць са сваёй ласіхай да таго, як у іх паявілася на свет сваё першае і апошняе цялятка. Яны стаялі пад асінамі, цёрлі адно аднаму галовамі шыі і плечы, пасля самі цёрліся бакамі аб старасвецкія камляватыя шэрыя, аблепленыя зялёным мохам асіны.

У іх былі два звабныя месцы ў гэтым баку: Пагурак пад Ямскім і Жоўты бераг за Ліпнікамі ля Віліі...

...На Пагурку цяпер было па калена снегу, як і ў Ліпніках, адкуль ён прыбег.

На Пагурку недалёка ад старых голых і разгатых асін ён і пачуў, як завылі ззаду ваўкі. Нават пераярак падаў свой тоненькі галасок.

Пасля адразу ваўкі завылі і спераду, моцна, голасна, настырна. І з бакоў - з гаўканнем і гыркам. Ён здагадаўся, што абложаны...

Ваўкі, відаць, даўно сачылі за ім, ведалі ўсе яго хады, а сёння трое пайшло ў пагоню, астатнія абклалі яго на Пагурку - чакалі, што ён прыбяжыць сюды: ляглі ў засаду.

Ён абабег каля трох асін. Трэба, адбіўшыся ад прышлых, тых, што ў засадзе, рвануць з Пагурка ўніз на балота, а там, на роўным, адарвацца ад іх... Прышлых ён не баяўся...

Траіх ваўкоў, што ішлі за ім пагоняй, ён убачыў адразу ўсіх. Яны мітусіліся за крокаў дзесяць ад яго і шчэрылі белыя ад снегу і поўні зубы...

Тыя, што за асінамі, прышлыя, яшчэ не чулі яго паху, баяліся блізка падступіцца, а гэтыя, што ганялі цэлы дзень, добра пачулі ягоны пах поту і вантроб, сталі нахабныя, яны самыя небяспечныя і ад іх трэба пазбавіцца. Даць бой...

Ён яшчэ раз абабег каля трох асін. І прышлыя ваўкі раптам пасмялелі: вылазілі і вылазілі, як усё роўна адкуль з-пад снегу. Падымалі галовы, стукалі зубамі, мялі хвастамі снег. Збегліся, як з усёй зямлі...

Трое з пагоні ўжо стаялі перад самым яго носам. І поўня з-за асін свяціла якраз на іх, як удзень сонца, і ўсюды было бела і ціха...

Ён тады прыціснуўся задам да самай старой і шырокай асіны - не змогуць рвануць зубамі адтуль, падняў ад зямлі пярэднюю правую нагу і адставіў назад - падрыхтаваўся для ўдару: біў ён нагой напавал, і нагнуў чуць-чуць уніз галаву, выставіўшы ўперад рогі.

Трое ваўкоў краталіся перад ім - ваўчыца і воўк упобачкі і ззаду за імі пераярак. Тады пераярак таўхануў ззаду ваўчыцу, і яна, прыпаўшы жыватом да зямлі, тузанулася ўперад два разы - абдурвала, пасля разагнула раптоўна ногі і скочыла, лучаючы яму пад падбародак, каб учапіцца зубамі ў горла...

Адзінец у які момант апусціў яшчэ ніжэй галаву, падчапіў ваўчыцу ўсю на рогі, страсануў, пачуўшы, што яна цяжкая, і перакінуў, раздзёртую, цераз сябе. Пачуў, як на спіну яму закапала цёплая кроў і разам з ваўчыцай зляцелі ў яго з галавы рогі.

Але ён падняў угару галаву больш, чым трэба было... І не паспеў у час апусціць, каб прыкрыцца - якую долю секунды аднялі ў яго рогі, прытармазіўшы, тыя рогі, якія ратавалі яго не раз, каб якраз цяпер зляцець у яго з галавы, - і яму, падскочыўшы, у горла мёртвай хваткай учапіўся зубамі стары воўк, павіс і цягнуў галаву да зямлі. Адзінец пачуў, як у яго па шыі і па назе пацякла яго, ласіная, гарачая кроў... У вачах адразу не памутнела, ён убачыў яшчэ, як спераду да яго падскочыў пераярак і задраў угару галаву. Адзінец тыцнуў яму пярэдняй нагой пад жывот, і той адляцеў з-пад нагі далёка ўбок і чмякнуўся за пад'ялеўцавы куст у снег. Распластаўся і заціх...

Адзінец замалаціў яшчэ пярэднімі нагамі, перабіраючы імі па чырвоным пад сабой снезе... Але воўк вісеў пад шыяй і яго ні дастаць, ні зняць нагамі не было як...

Горла раптам разануў страшэннай сілы боль. Падкасіліся адразу і заднія і пярэднія ногі. Белы снег у вачах зрабіўся зялёным, наплыло аднекуль здалёку-здалёку лета, калі ад стрэлаў не падняліся з зямлі ля Віліі на Жоўтым беразе ласіха з малым цяляткам...

Ён, слабеючы, апусціўся спачатку пярэднімі нагамі на калені... Пасля раптам пачуў, што падае ўніз з высокага Жоўтага берага. Упаў і лёг ля ракі побач з ласіхай і маленькім цяляткам на зялёную летнюю траву на беразе...

Здалося яшчэ, што высака з гары, з-за чорных старасвецкіх асін яму на галаву ўпала белая-белая цяжкая поўня і прыціснула яе да зямлі...

4

Мурлахапы, увесь ад галавы да хваста абліты ласінай крывёю, пачуў, як яго адразу адштурхнулі ад лася, што ляжаў цяпер на чырвоным снезе. Лася і відаць не было: на тым месцы краталася, здавалася, адна шэра-бурая пачварына: гыркала, стагнала, сапла, адбягала, прыбягала, кідалася, кусала сама сябе. Разяўленыя раты, зубы, вушы, лапы, кіпці, хвасты - усё калыхалася, знікала і паяўлялася зноў.

Запахла кроўю, потам і ласіным калам...

Мурлахапага адштурхнуў ад лася і не падпускаў стары воўк з прышлай чортведама адкуль зграі. Мурлахапы раптам пазнаў яго, таго старога ваўка. Рыжы ўвесь, толькі цераз спіну ад шыі да хваста - добра відаць пры святле поўні - чорная шырокая паласа, як прыкрыты ён чым.

Гарбаты нос, сівыя валасы ля носа і ля вушэй, доўгія, як усё роўна зачасаны назад. Падняў левую пярэднюю лапу - яна ўся ад кіпцюроў да лапаткі была аброслая доўгай-доўгай рыжай шорсткай шчэццю. Шчэць кудлацілася, абвівала нагу, і нага была як усё роўна ў струхнелым кавалку палена. Па вачах, жоўтых, з чырвонымі крывінкамі, па нейкім далёкім-далёкім, але не забытым даўнейшым паху ён пазнаў... свайго...

Тады ў вялікі лясны пажар гарэла Каралінская пасека. Шалёны вецер гнаў агонь ад Віліі ў Ліпнікі - полымя ішло аж верх лесу. Іхняе воўчае логава было на пасецы сярод высокіх сасновых сухіх пнёў, схаванае ад воч іван-чаем і густой лясной мятліцай і пыхнула адразу, як сярнічка. Загарэліся і сухія сасновыя смаляныя пні. Ваўчыца-маці стала хапаць іх, ваўчанят, зубамі і лапамі... Двое ў іх гняздзе тады згарэла, а яго, Мурлахапага, і ягонага брата з чорнай плямай праз усю спіну выхапіла з агню ваўчыца-маці, справілася. Аднаго, пасля другога. Толькі другі абгарэў. Абгарэла пярэдняя лапа, уся... Доўга не зажывала, пасля, калі яна зацягнулася, на ёй пачалі расці шчаціністыя валасы. Раслі густа, круціліся, цягаліся па зямлі і на нагу праціўна было глядзець.

Пасля пажару яны згубіліся. І ніколі дагэтуль не сустракаліся. Але цяпер Мурлахапы яго пазнаў. Той глядзеў на яго, Мурлахапага, стоячы нос у нос, тады, падкінуўшы яго галаву ўдарам носа пад шчэлепы, учапіўся ў горла. Адразу, моцна, востра і балюча. Бо горла ў яго, Мурлахапага, было ў ласінай крыві, і сам ён быў у крыві, густой, з замёрзлымі друзалкамі.

Мурлахапы тузануўся, але дарма. Яго ціснулі клыкамі за горла намертва, не адпускаючы.

Што ж ты робіш, ты ж з аднаго гнязда, ад адной маці-ваўчыцы? Ты ж і не сышоў нікуды далёка, як нарадзіўся,так жыў і жывеш недзе тут, у Ліпніках ці Ямскім. Што ж ты рэжаш свайго, не пазнаўшы. Свайго ж...

А да лася ўсё спаўзалася і спаўзалася прышлая зграя... Мурлахапы страпянуўся і сам учарэпіўся клыкамі свайму прышламу брату збоку за шыю.

Яны, счапіўшыся, пакаціліся ў самую зграю...

Мурлахапы пачуў, як у яго гарыць агнём усё цела: спіна, жывот, ногі, але ён не адпускаў сваіх зубоў, раз'ярыўшыся яшчэ больш.

Яны качаліся нядоўга - да падыходу новай зграі. Яшчэ больш галоднай і злоснай, якая, не падступіўшыся яшчэ да лася, накінулася на іх, скрываўленах і распластаных на снезе...

...Загарэлася раптам у іх перад вачыма вялікім пажарам Каралінская пасека, і яны абое, і Мурлахапы і яго брат, задыхнуліся і згарэлі ў агні... Там, здалося, далёка ў маленстве, на пасецы, сярод іван-чаю, рабінкі і смаляных пнёў. Як усё роўна іх і не было на свеце.

5

Яму, Мурлахапенькаму, клюнула ў вока варона. Ён адплюшчыў вочы і глядзеў на яе: стаяла над ім - чорная дзюба і чорная галава, шэрыя плечкі і грудзі. Убачыў яшчэ, што кончылася ноч і пачынала днець.

Варона падумала недзе, што ён нежывы, і дзюбнула другі раз - глыбака, аж забалела яму ў галаве.

Ён тузануўся пасля доўгага непрытомнага сну і пачуў, што ажыў, жыве, толькі прымёрз голымі кішкамі да снегу.

Варона адскочыла, каркнуўшы нема з перапуду, і тады зашумела ўсё наўкола. Са снегу з граем узляталі вароны, што былі заслалі, здалося, увесь Пагурак - сядзелі адна ля адной. Палахлівыя падымаліся з зямлі і, галяшачы, кружыліся над старымі асінамі, смялейшыя пераляталі з месца на самім Пагурку, то агаляючы, то хаваючы з воч чырвоны ад крыві снег.

Гарэла на ўсходзе чырванню раніца; сонца яшчэ не было відаць, толькі воблакі ад яго высака ў небе, цяжкія, чорныя, былі падпалены густа чырвоным скрываўленым агнём. Усходам сонца яшчэ горш пёк мароз. Нізка над зямлёй за камлямі старых асін вісела зблеклая поўня, але яшчэ белая і насцярожаная ад начы. Недзе ў ціхай раніцы далёка загудзелі машыны.

Праз якую хвіліну з-за калючага яловага лесу паказалася сонца. Узышло гарбатае, прыплюснутае, як паявілася на свет маладое ласяня. Засвяціла на высокія асіны, якія абляпілі вароны. Вароны ад сонца парабіліся чырвоныя, як агонь.

Заіскрыўся іней на елках, на чорных вольхах, на двух недалёкіх, абсыпаных снегам стагах на балоце.

І над усім гэтым насілася з крыкам чорнае вараннё.

Мурлахапенькі тузануўся яшчэ раз, каб устаць, але пад жыватом затрашчаў цененька лядок і пачырванеў снег - пайшла кроў. Нагнуўшы галаву, ён пачаў лізаць рану на жываце.

Зверху пасыпаўся іней - дробненькімі сняжынкамі. І снег на зямлі, і іней на дрэвах, і густы туман угары, і лёгенькія хмаркі, што плылі хуценька, як уцякаючы адсюль - усё было белае-белае і падсвечанае чырвоным сонцам. Вароны пачалі трывожна мітусіцца, несціхана галяшачы апускаліся да зямлі; махаючы крыллем, хапалі са снегу ў дзюбы чырвоныя, акрываўленыя друзалкі і падымаліся ў лёт.

Калі ён, Мурлахапенькі, сабраўшы сілы, адарваўся ад зямлі і зірнуў з-за куста на Пагурак пад старыя асіны, убачыў чырвоную ад крыві паласу снегу і чырвоныя, раскіданыя ўсюды косці... Па касцях скакалі вароны, і ў самым куце ля асін краталіся худыя-худыя ваўкі. Трое. Яго ад іх аж страсанула...

Пад'ялеўцавы куст, за якім ён, Мурлахапенькі, цяпер ляжаў, куды яго адкінуў нагой лось, парваўшы яму жывот і выпусціўшы кішкі, быў на самым краі Пагурка - на спадзіне. Унізе быў лог, рака і вольная дарога ў Ямскае.

Ён падумаў, што адужэе і зможа яшчэ падацца туды.

Кульнуўшыся цераз сябе, ён скаціўся з Пагурка па шэрані ўніз на лог, дзе стаялі два прысыпаныя белым снегам стагі.

З гары, з Пагурка, ад трох старых высокіх асін, аблепленых вараннём, у яго бок ужо глядзелі разяўленыя воўчыя морды, прыхопленыя ранішнім белым інеем. На іх ад сонца ляжала чырвонае сяйво.

1999

Іван Пташнікаў

Тры пуды жыта

Памяці Сяльвестры і Александрыны

1

У акно ад вуліцы прасіўся гіль - стукаў дзюбкай у круглую незамерзлую латочынку ў шыбіне, - чырвоны ўвесь, як жар у пячурцы на прыпечку.

Александрына, таўхануўшы худым вострым локцем стол, падышла да самага акна - запахла свежым снегам і ядранай вуліцай.

Гіль, скрабучыся растапыранымі крыллямі па падаконніку, падскокваў да шыбіны, нейкі ўвесь устрывожаны і натапыраны - на холад. Падаконнік быў вялікі, збіты з дошак і засыпаны мяленнем - ад паўночнага шалёнага ветру з Загумення. Ён закрываў знізу паўшыбіны, увесь аброслы за ноч свежым снегам, як белым грыбам. Гіль, згледзеўшы яе, залапатаў дробненька крыллем і стукнуўся дзюбкай у шыбіну, востранька, здавалася, разаб'е - прасіўся ў хату.

«А можа, на гасця...» - падумала яна.

Гасця не давялося доўга чакаць. Бразнула клямка ў дзверцах ад брамкі; з вуліцы іх нехта папхнуў моцна, з разгону, сунучы па зямлі гурбай сухі снег, і на двор уціснуўся Петражыцкі - брыгадзір. Акно ад двара яшчэ не замерзла - узялося толькі знізу лядком, і яна добра бачыла Петражыцкага. Быў ён у жаўтаватым, да калень, кажушку, у злінялай ваеннай вушанцы з абвіслымі вушамі, з паднятым угару правым плячом - нейкі скрыўлены ўвесь і недаспаны. Круглы дробны твар з маленькім, з лясковы арэх, носікам быў у яго чырвоны і нейкі пажваканы. Петражыцкі цяжка адсыпаўся - хадзіў вечарамі па вёсцы па ўдовах, дапаганяючы не толькі самагонкі, хоць і жонка ў яго была зграбная, і дзяцей куча. Было яму ўсяго сорак гадоў, яна помніла: равеснік яе незамужняй дачкі Волькі. Самы вясковы гіль.

Ганак ад снегу яна падмяла яшчэ додніцай, калі хадзіла ў хлеў да каровы, і Петражыцкі, паслізнуўшыся на ім, ухапіўся ў дзве рукі за клямку ў сеначках. Грукнулі дзверы, і з падаконніка ад вуліцы пырхнуў гіль - чырвоныя грудкі загарэліся воддаль на высокай, да самых стрэх, белай гурбе.

Петражыцкага яна цярпець не магла, анінадух, і цяпер хай бы ён лепш праваліўся скрозь зямлю, чымся ішоў у хату - трэба было ставіць бутэльку: дапаганяў, а не пастаў - не чакай ні каня ні шманя, ні сена ні шмена, і Вольцы кожны дзень самы цяжкі нарад. І сёння яе ўжо дома няма: пабегла з цямном мяць лён. Уедлівы клоп - смокча кроў і слёзы п'е. Прасадзіла б...

Яна як прыстыла ў кутку за сталом ля акна ад вуліцы. Так і стаяла, сочачы не за Петражыцкім, што адсморкваўся ў парозе, а за гілём. Той блішчэў сваімі чырвонымі грудкамі ўжо на рабіне, што расла ля студні, нагнуўшы над ёй цёмнае разгатае сучча. Па ваду раніцай Александрына яшчэ не хадзіла, назапасілі з Волькай звечара і сабе і карове, і на студні, на драўлянай накрыўцы, ляжаў белы, бялей абруса на стале, свежы снег. На яго з рабіны насыпалася буйных мерзлых чырвоных ягад - нацерушыў гіль.

Калі Петражыцкі загаманіў і яшчэ раз бразнуў за сабой дзвярыма - адразу не мог зачыніць, відаць, заплятаўся не толькі язык, а і рукі, - яна ўбачыла адразу, што ў яго сёння чырвоныя - налітыя крывёю - вочкі, што ў гіля грудзі. Сказаўшы сваё «здрасцвіця», ён закашляўся дробненька, па-дзіцячаму і стаў у парозе, расставіўшы свае крывыя ногі ў вялікіх кірзавых ботах. На насках у іх наліпла снегу, снег увачавідкі раставаў, і ў Петражыцкага пад нагамі чарнела падлога, - як намякнуў, што, мусіць, пра яго гаварылі праўду, што ён ужо не дзержыць, пускае пад сябе... Успомнілася, як ён качаў па зямлі гэтымі сваімі крывымі нагамі Бохана - калгаснага пастуха - за патраву...

Петражыцкі да яе ў хату не хадзіў ад леташняга. Летась ён - хадзіла такая паветрыя па калгасах - хацеў забраць у яе з хлева сена, якога яна нанасіла пасцілкай, абкошваючы за Загуменнем у бярэзніку кусты і дарогу. Сам пад'ехаў з ладным ужо возам на двор - пазабіраў і ў тых удоў, дзе мок не прасыхаючы, - сам адчыніў дзверы ў хлеў. Але яна схапіла ў рукі касу. Новую фінскую васьміручку, якую, купіўшы ў Плешчаніцах, сама асадзіла, сама адцягнула, накляпаўшы; каса была вострая, выбелілася аб траву і зямлю і цяпер заблішчэла ў яго над галавой, як гарачае з неба сонца... Адрэзала б галаву, каб не ўцёк... Хай бы судзілі... Каня з калясьмі яна тады выпхнула на вуліцу і - лейцамі пад хвост...

Петражыцкі пасля таго больш да яе не прыходзіў прасіць на работу - хоць яна даўно ўжо мела права на яе не хадзіць па гадах. Шэсцьдзесят ужо грукнула, адрабіла сваё, адцягала, але, калі прасіў, хадзіла: у вёсцы рук ніколі не хапала.

- Што, вочы заліў учора і цяпер няма ў каго пахмяліцца? Ва ўсёй вёсцы? Додніцай прыбег. Галава трашчыць, т-тваю...

- Ты, Александрына, не мацярыся і не крычы, - ён раптам усміхнуўся на ўвесь свой кругленькі твар - на шчокі хлынулі глыбокія ўжо маршчыны - і загаварыў ціха, як усё роўна баючыся яе: схопіцца за вілачнік, як тады за касу... Носік у яго некуды схаваўся, вочкі пашырэлі і падабрэлі - зрабіўся, як дзіця. Ды і ростам ён сам быў невялікі, з хлапца. - У мяне для цябе навіна. І не абы-якая... - сказаў ён нарэшце смялей і абабіў ад мокрага снегу боты, доўга грукаючы аб падлогу. - Хацеў зайсціся ўчора вечарам, ды так склалася...

- П'яны быў як бот, таму і не зайшоўся, - сказала яна, і ў грудзях у яе ёкнула: проста так ён да яе не прыйдзе.

Яна памякчэла, як снег у раптоўную кароткую адлігу, і ён тады засмяяўся, дробненька і ціха: хі-хі... Як і ўсягды. Ні к сялу ні к гораду.

- Я павінен забяспечыць сёння тваю яўку, Александрына... Загадана... - загаварыў ён, адразу пасмялеўшы, палез у кішаню, дастаў пачак папярос, закурыў, напусціўшы такога праціўнага і едкага дыму, хоць ты з хаты ўцякай. - Познімся. Званілі ў канцылярыю аж з Плешчаніц. Старшыні. Але я не хацеў цябе наперад мітрэнжыць...

- Што анучу жвеш... Снег пад табой растаў скарэй, чымся ты слова людскае сказаў... - Яна раптам, як кальнула яе недзе ўсярэдзіне, адчула, што прыйшоў ён з нечым нядобрым. Загарэліся агнём шчокі, як на марозе. Не ведала, дзе дзець рукі; закарцела дастаць з куклы грэбень. Дастаўшы, пачала зачэсваць валасы. З Петражыцкага ўжо не спускала вачэй.

- Дапытваюць баб. У Сушкаве. Учора ўжо дапытвалі. Цэлы дзень. Клічуць у хату да Юстыны.

- Што я - украла што? - спыталася яна і пачула, як у грудзях таўханула сэрца: Аркадзя ж, сын, заяву пісаў...

- Ды не... - Петражыцкі патаптаўся ў парозе, сагнуўся неяк увесь у крук і сеў на лаву - на самы край. Так і сядзеў на краі, падпёршыся нагамі і баючыся пасунуцца далей. На яе не глядзеў - на боты. - Дапытвае кагэбіст, з Мінска. Мне загадана цябе даставіць, і ўсё. Сёння раніцай. Ушчамлю зараз Дэраша ў вазок і пад'еду. Падчапурыся. Учора Сушкава дапытвалі, цяпер узяліся за наша Задроздзе. За тых, у каго ў трыццаць сёмым мужыкоў пабралі. І твайго Сяльвестру. Якая тут табе кража... - Ён паглядзеў на яе і адвярнуўся. Устаючы з лавы, грукнуў макраватымі ботамі па падлозе, паглядзеў скоса на стол, дзе пад белым абрусам ляжала бугром круглая буханка хлеба, зіркнуў па белай новай зашклёнай шафцы, якую сёлета ўвосень, папрасіўшы Царука з машынай, прывезла Волька з Плешчаніц, - шукаў, каб за што зачапіцца сваімі п'янымі вочкамі, хоць за парожнюю шклянку. Хаця яму, каб устаць з лавы, трэба было ўжо добра ўперціся нагамі ў падлогу.

Заныла недзе глыбака ў грудзях і не адпускала - праціўна, горка, з тупым болем. Яна ўсё яшчэ стаяла ля акна ад вуліцы і ўся гарэла, як у агні. Высокая, ценкая, высахлая за сваё праклятае бязмужняе адзінокае жыццё на трэску - адна гадавала трое дзяцей, бегала кожны божы дзень у калгас ад цямна да цямна па нарадзе, насіла кляймо сям'і «ворага народа», памагала ў вайну партызанам, рвала жылы пасля вайны пры бясхлебіцы, пакуль не састарэла і пакуль не перасталі да яе чапіцца калгасныя брыгадзіры, каб ішла араць, баранаваць, жаць, выкідаць з праварын гной, палоць, выбіраць бульбу, даглядаць, малаціць, калаціць... Гэтулькі ўсяго перарабілі рукі з кляймом, згінь ты, благое, прападзі, што цяпер зусім адсыхаюць: круціць іх, выварочвае ў суставах кожную ноч...

Петражыцкі, устаўшы, ацёрся плячом аб вушак і сказаў:

- Будзь як штык... Пад'еду.

Яна тады выскачыла з-за стала на хату:

- Нікуды я з табой, аглаедам, не крануся! І гаварыць ні з кім не стану! Клічуць... Дапытваюць...

- Не паедзеш са мной, міліцанер перад сабой пагоніць. Па гурбах. Так што - збірайся, і без конікаў. Гэта табе не снег на дварэ, а кагэбэ.

- Не страш. Адбаялася. Усё жыццё баялася, да старасці... Не страш... - Яна ашчапіла далонямі галаву і аблакацілася на стол, каб перавесці дух. Угледзела яшчэ раз чырвоныя вочы Петражыцкага ў парозе і чырвоныя грудкі гіля - зноў ускочыў на падаконнік ад вуліцы.

Калі яна праз гадзіну села з Петражыцкім у вазок на ўзгоенае сена - ля самых варот, - чырвоныя грудкі пырхнулі з падаконніка на старую чорную высокую - вышэй страхі - рабіну і падалі ядраны дзяркаты галасок. Зверху з рабіны на снег пад ногі Дэрашу пасыпаліся адмерзлыя буйныя чырвоныя ягады - як пырскі крыві.

2

Вецер, зайшоўшы з начы з Загумення, з поўначы, нагнаў снегу ў вуліцу ўровень з платамі, і цяжка было выехаць на дарогу да маста - вазок кідала з боку на бок, і Дэраш напінаўся ў аглобнях. З другога канца вёскі з-за павароту ім насустрач ішлі на мост два мінскія МАЗы з прычэпамі: вязлі дрэва - доўгія і тоўстыя ў абхват сосны, зацярушаныя снегам. Прычэпы - на ўсю расцяжку, гружоныя - як павезці, - здалёку здаваліся як горы, прымглёныя белым снежным туманам. Сунуліся яны памалу, чмыхаючы і равучы між гурбаў; чорныя колы пад ім былі абсыпаны белым дробным інеем. Запахла дымам ад згарэлай саляркі і паленай гумай.

На павароце да маста яны якраз спаткаліся з МАЗамі нос у нос, і Александрына ўзяла ў Петражыцкага з рук лейцы, каб прыцішыць Дэраша і прапусціць наперад машыны: Петражыцкі, не знайшоўшы ў яе дома ні кроплі, знайшоў у некага і, пакуль запрогся і пад'ехаў да яе варот - звіўся і цяпер, апусціўшы галаву на грудзі, драмаў: не браў яго ні мароз, ні север.

Александрына пачакала, пакуль МАЗы адзін за адным мінулі мост, і тузанула каня за лейцы. Дэраш, збіўшыся з тропу, пераходзіў з адной каляіны ў другую - шукаў зручнейшай дарогі; вазок, як лёгкія дзіцячыя саначкі, кідала з боку на бок, і яна цяпер, трымаючыся за поручань, скоса пазірала на Петражыцкага: выкуліш яшчэ недавярка, то ці падымецца сам, усцягваць яшчэ прыйдзецца.

МАЗы былі ўжо далёка на горцы, чуваць быў толькі іх рокат, пасля і ён аціх, і зноў заскрыпеў пад палазамі снег. Поле за мастом паабапал дарогі пасля машын зрабілася белае і чыстае, як лагодная чалавечая доля... Паказалася было над далёкімі садамі з-за хмары сонца і адразу схавалася; зноў пасыпаў снег з крупамі - калюча сек па твары; шчыпаў за шчокі востранька мароз, чуваць было, як ён залазіць пад кажушок і стынуць плечы. Над белым снежным полем, абганяючы сані, каркнула прастуджаная варона - ляцела з адной вёскі ў другую, неяк бачком, і здавалася, што яна махае адным крылом.

З таго часу, калі раніцай пайшоў з хаты Петражыцкі, Александрына думала толькі пра Сяльвестру. І не пазнавала сябе: успомніць ці пачне гаварыць пра яго - робіцца вялая і не можа стаяць на нагах. Толькі слёзы цякуць з вачэй, як рака... Раней такога не было.

МАЗы праз Сушкава не пайшлі, адзін за адным звярнулі перад вёскай на гароды і падаліся полем у аб'езд, працёрлі сабе новую дарогу да шашы на Плешчаніцы: у вёсцы вуліца была занесена снегам вышэй частаколу. А вецер, дзьмучы з поўначы, усё гнаў і гнаў сухую белую муку, уперамешку з дробненькімі крупкамі, якраз сюды, у вуліцу, ім у спіну, заносячы адразу тор ад саней. Палазы скрыпелі, чапляючыся за вяршкі частаколін.

У Сушкаве яны спыніліся каля Юстыны, якраз пасярод вёскі. У Юстыны, у вялікай, на дзве палавіны, хаце была некалі калгасная канцылярыя; калі злучылі калгасы, канцылярыю перавялі ў Хадакі, у цэнтр, і ў Юстыны была школа, не доўга, гадоў пяць, пакуль пабудавалі новую ля вёскі.

Юстына, невысокая ростам, паўнаватая жанчына, можа, трохі маладзейшая за яе, Александрыну, чысціла на двары лапатай, якой садзяць у печ пячы буханкі хлеба, снег - зграбала і перакідвала за частакол у гарод. Лапата ў яе руках была ўся белая - і ад мукі, і ад снегу, і ў самой Юстыны выбіваліся з-пад хусткі з двух бакоў пасмы белых валасоў.

«Чысціць мне дарогу да кагэбіста...» - падумала Александрына яшчэ ў вазку.

Петражыцкі, калі пагнала, закруціўшы на горцы, у вочы снег, прачнуўся сам, не трэба было яго будзіць і цяпер, хукаючы ў чырвоныя пакрэплыя рукі - рукавіцы ці забыўся дзе на ферме, ці згубіў на дарозе, - прапусціў яе наперад у двор да Юстыны, як успомніў, што яе, Александрыну, трэба даставіць і што яна можа спалохацца і збегчы ў апошнюю хвіліну.

- З самай раніцы вас, такіх, чакаем, любка. Не вы першыя. І ўчора вас прымалі... - адказала ім Юстына, калі Петражыцкі спытаўся: «Ну дзе тут хто?», і пайшла наперадзе ў хату, несучы перад сабой драўляную лапату. У прыхожай паставіла ў качарэжнік, сказала: «Снег можаце не счышчаць, растане і высахне», калі Петражыцкі пачаў грукаць аб падлогу вялікімі кірзавымі ботамі, і паказала рукой у другую палавіну хаты ад вуліцы - у першай яна жыла сама, дажываючы веку.

Петражыцкі, усё яшчэ грукаючы аб сухую і звонкую падлогу ботамі, піхнуў навотліж рукой дзверы ў другую палавіну хаты, і Александрына яшчэ з парога, спыніўшыся, убачыла кагэбіста - сядзеў за сталом пасярод хаты - і ўтаропілася адразу ў яго вачыма. Петражыцкі, стаўшы перад сталом, сцягнуў з галавы скамечаную шапку, выпрастаўся - успомніў, мусіць, як сам быў у арміі, - і «далажыў»:

- Даставіў, таварыш начальнік... - і назваў яе імя, прозвішча і вёску.

«Таварыш начальнік» паглядзеў на яго і, нічога не сказаўшы, лёгенька махнуў рукой: паказаў яму на дзверы.

Петражыцкі такога не чакаў, думаў, што будзе сядзець, растапырыўшы ногі і разявіўшы рот, і слухаць, як стануць «дапрашваць баб», тады пачне прадаваць «новасці» па ўсёй вёсцы за сто грам. Павярнуўшыся, ён з нейкай злосцю сказаў ёй, Александрыне:

- Дамоў дойдзеш сама. Маё дзела было даставіць. У мяне работа.

- Хвіліначку... - кагэбіст устаў з-за стала і падышоў да яе. - Дойдзеце? Па такой дарозе? Снег, мяцеліца... А то - будзе чакаць столькі, колькі трэба. Прывёз і адвязе...

- Не-не... - у яе перасохла ў роце, не загаварыць. - Дайду-у... Далёка тут. І сюды магла б сама прыйсці. Не такі я вялікі пан. Чаго гэта будзе і ён, - паказала рукой на Петражыцкага, - марнець тут і конь на вуліцы мерзці. Дайду.

Петражыцкі ціхенька зачыніў за сабой дзверы.

Кагэбіст вярнуўся і зноў сеў за стол. І пакуль ён падыходзіў да яе, яна добра яго разгледзела.

Зусім малады хлопец. Гадоў дваццаці, ну, можа, дваццаці пяці ад сілы. У яе такія ўжо ўнукі. Лёнік і Вова. Нечым і падобны трохі на Лёніка. І ростам, і нос вастраваты. І стрыжаны коратка. Валасы русявыя, залізаны на лобе набок.

У чорным касцюмчыку, пад гальштукам, сарочка белая. Вочы светлыя, добрыя. Глядзіць на яе ціха, з лагодай, хоча ўсміхнуцца, каб не быць строгім, а ў яго не выходзіць. У бліскучых чорных чаравіках...

«Як ён даехаў па такім снезе і марозе? Нібыта яго прывезлі на легкавой машыне аж сюды, у Сушкава, на двор да Юстыны. І высадзілі ля ганка...» - падумала яна пра яго. Падумала пасля, што ён мог папрасіцца ў кабіну МАЗа і ехаць у цяпле. Хацела нават спытацца.

Ён паказаў ёй лёгенька, як і Петражыцкаму, рукой на старое круглае крэсла, што стаяла перад сталом, трошкі збоку - сам ён сядзеў на такім жа з другога боку, ад акна, - і яна падышла і села.

Ён доўга глядзеў на яе добрымі вачыма і маўчаў. Не ведаў, з чаго пачаць, ці што? Тады зноў падняўся з-за стала:

- Вам будзе лепш, Аляксандра Раманаўна, калі распрануцца... - падышоў, узяў рукамі за плечы. - Зніміце кажух. У хаце цёпла, Юстына натапіла, як перш у школе.

«І пра Юстыну ўсё ведае», - падумала яна.

Ён узяў у яе з рук кажух, аднёс у парог і павесіў там на высокую стаячую дзідаватую вешалку, відаць, засталася яшчэ ад школы - на ёй вісела і яго паліто з каўняром і дарагая зімовая шапка; яна зняла з галавы шарсцяную вялікую хустку і накінула на плечы, на нажутку. Дастала з-за куклы доўгі выгнуты грэбень, правяла ім па сваіх гнядых, пасівелых толькі трохі на лобе валасах і зноў схавала за куклу. Паклала на калені рукі і сядзела, думаючы: «Ён жа адтуль, ад іх, дзе ўсё ведаюць пра Сяльвестру. Усё, да дробненькай макулінкі...»

А малады кагэбіст усё не садзіўся. Хадзіў і хадзіў ад стала да вешалкі ў парог, ступаючы неяк асцярожна па жаўтаватай вышараванай падлозе. Падыдзе да напаленай грубкі, пакладзе на яе з двух бакоў растапыраныя рукі - як ашчэпіць - і грэе, хоць у хаце было добра натоплена, Юстына пастаралася, пасля зноў ходзіць...

Александрына тады ўздыхнула на ўсе свае збалелыя грудзі, глыбока і працяжна, нібы гэтым уздыхам сказала яму наперад усё, што мелася яму сказаць сама, і адказала на тое, што ён хацеў у яе спытацца. Яна ўжо за ім не сачыла - ходзіць, хай ходзіць - і калі падняла вочы, убачыла, што ён сядзіць ужо за сталом і нешта гаворыць да яе. Яна пачала слухаць.

Ён назваў сябе па званню і па прозвішчу. Яна пачула, нават падумала, што запомніла, але злавіла сябе на тым, што адразу забылася: мусіць, захвалявалася, бо дробненька задрыжэлі пальцы на руках, якія ляжалі на каленях.

Спёрла ў горле. І калі яна пачула: «Ваш муж Сяльвестр Лазаравіч...», ужо далей ніяк не магла злавіць, пра што гаворыць чалавек за сталом. Спёрла ў горле, і яна адразу заплакала. Ведала, што гэта не тое месца, дзе трэба плакаць, і што не перад гэтым хлопцам, але не можа сябе сціснуць у кулак: хлопец жа адтуль, дзе ўсё ведаюць пра Сяльвестру...

Ён яе не супакойваў. Сядзеў і чакаў. Тады зноў устаў з-за стала і пахадзіў па хаце: у парог, з парога аж да акна. Калі ён не першую яе дапытвае, то, відаць, ужо наслухаўся і плачу і нагледзеўся бабскіх слёз. А таго плачу - вёскамі і слёз - рэкамі ён не чуў і не бачыў: маладзён...

- Давайце тады, Аляксандра Раманаўна, пачнём з другога, - ён зноў быў за сталом. Стаяў, не садзіўся на крэсла. - Пачнём здалёку. З лягчэйшага. З маладзейшага. Як вы пазнаёміліся з Сяльвестрам?

- Як пазнаёмілася? А ў Амерыцы...

- А як вы апынуліся ў Амерыцы?

- Гм-м... У Амерыку я паехала аж у адзінаццатым годзе... - яна пачула, як адразу пачала супакойвацца, нават усміхнулася праз слёзы. - Мне тады пераваліла ўжо за дваццаць. Завербавалася, села на параход і паехала. У заработкі. А дома, у Шышчыцах пад Слуцкам, яшчэ тры сястры асталіся. Усіх нас было чацвёра ў сям'і. Старэйшая я. Я і паехала. Долі лепшай шукаць на свеце. Тады я не адна паехала. На параходзе дык адны беларусы і былі. Многа ехала...

- Хвіліначку. Я віджу, што вы ўжо супакоіліся. Мы ўсё ж з вамі не ў бірулькі будзем гуляць. Усё, што вы будзеце гаварыць, запратаколім. І я хачу папярэдзіць вас... - ён памаўчаў, - аб адказнасці за адказ ад дачы паказанняў і за дачу лжывых паказанняў...

Яна не слухала, што ёй гразіць. Яна ўсё жыццё ўсюды і ўсім гаварыла праўду...

- Ну вось, я вас папярэдзіў, - ён сеў за сталом на крэсла. - Я думаю... гаварыць праўду ў вашых жа інтарэсах. Вы пісалі нам аб пераглядзе справы вашага мужа?

- Сын хадатайнічаў. Аркадзя... Ён і пісаў ад мяне.

- А якая ў вас адукацыя?

- Адукацыя? - усміхнулася яна. - Чытаць і пісаць умею. Сама навучылася.

- А дзе цяпер ваш сын?

- У Маладэчыне. Там жыве і працуе. Жанаты. І Аля, дачка, там, у Маладэчыне. І зяць. Перапёлка. Пасля партызан там астаўся і Аркадзю пасля арміі туды перацягнуў. І ўнукі мае ад Алі жылі там. Лёнік і Вова. Якраз такія, як вы. У ваенным вучылішчы цяпер адзін і другі...

- А сын ваш член партыі?

- Як тут сказаць. Цяпер - не. Быў усю вайну лётчыкам-радзістам. І ў партыі быў. А пасля вайны дазналіся, што ён зманіў. Што бацька не памёр, а забралі ў трыццаць сёмым. І выключылі з партыі.

- Ну, цяпер жа не тое. Вы ж ведаеце.

- Прасілі зноў у партыю. Але ён не захацеў. Працуе, і ўсё. І дзяцей выгадаваў. Я за яго ні разу ў жыцці не чырванела...

Ён сядзеў за сталом і цяпер пісаў на белым-белым лісце паперы, хуценька і акуратненька.

- Ну, а з Сяльвестрам як вы пазнаёміліся?

- Я ж гавару, у Амерыцы. Не-е... Туды мы разам не ехалі. Адтуль ужо ў пятнаццатым годзе дамоў варочаліся разам. Пажаніўшыся. Пазнаёміліся з ім у чатырнаццатым, у чатырнаццатым і пажаніліся. А калі вярнуліся з Амерыкі ў пятнаццатым годзе, Сяльвестру праз два тыдні ўзялі ў царскую армію. Эха-ха... духу не перавяду... Гэта ж як усё роўна я сёння побач з ім на параходзе... Як з вамі. Усё помню, не забылася...

- Я вас папрашу. Раскажыце пра Амерыку больш падробна.

- Пра Спрынгфілд? У Спрынгфілдзе, дзе я апынулася, Сяльвестра быў спачатку чорнарабочым, як і я. Пасля ўжо знайшлі работу на фабрыцы. І ён і я, яшчэ не ведаючы адно аднаго. На фабрыцы мы і сышліся. На фабрыку мяне ўзяў сам гаспадар. Выбраў з усіх і ўзяў. Фабрыка была невялікая. Перараблялі ўціль - рыззё па-нашаму, па-вясковаму. Толькі ў нас па вёсках ездзіў на калёсах Бэрка і крычаў: «Шарсцінне, варсінне і шчоткі благія...», і яму бабы зносілі анучы з усёй вёскі да Петрусіхі ў канцылярыю. Бэрка даваў за рыззё мыла, фарбу, кручкі - рыбу лавіць. А ў Спрынгфілдзе была фабрыка: чыста, культурна. І прывозілі туды здаваць такую адзежу, якую ў нашай вёсцы насіць бы ды насіць, якой, можа, і ў вочы не бачылі. Я з паўгода стаяла ля вялікага стала - бліскучага, вузкага і доўгага. І мне падавалі адзежу на стол нейчыя рукі аднекуль знізу - я нават не бачыла чалавека. Рукі, адзежа - і ўсё. Я раскладвала на доўгім стале штаны ці рубашку і вострымі ножніцамі ці нажом адпарвала гузікі, аплікі, кнопкі, спронжкі і скідвала іх у вялікую фанерную скрыню, якая за дзень напаўнялася да краёў... Чыстую, без ніводнага гузічка ці шпілечкі, апратку я перакідвала на другі стол, які стаяў вышэй і з якога яе зноў зграбалі адны рукі - чалавека відаць не было, увесь быў завалены адзежай. Гузікі-то я зразала лёгка, але ўсягды баялася, бо мяне папярэдзілі, каб не трапіла ад мяне на другі стол, што стаяў вышэй, адзежына з чым жалезным у кішэнях, і я акуратненька, з увагай усягды лазіла па іх, выварочваючы і атрасаючы ад пацярухі, пылу і табакі. Чаго толькі ў тых кішэнях ні знаходзіла: гадзіннікі, ключы, іголкі, шпількі, расчоскі, ножыкі, ножнічкі і такія штучкі, якіх я і ў вочы ні разу не бачыла. У кішэні доўгіх і вузенькіх чорных вельветавых штаноў я адзін раз і знайшла пярсцёнак, залаты, шырокі, на вялікі палец у чалавека. Блішчаў так, хоць аслепні. Я, спужаўшыся не ведаючы чаго, аддала яго самому гаспадару фабрыкі. Паднялася высока наверх, спыталася, дзе ён, мяне пусцілі, і я паклала пярсцёнак перад ім на стол і сказала, як і што. Ён доўга на мяне глядзеў, паказаў на крэсла, каб села. Перапытаў раз, другі. Пасля паклаў пярсцёнак у вялікі жалезны сейф, дастаў адтуль адзін новенькі даляр і даў мне ў рукі. Падзякаваў. З таго дня мяне перавялі да вышэйшага стала, дзе і стаяў Сяльвестра. Гэта я яго рукі бачыла ўвесь час, калі падкідала яму ўверх адзежу, нават запомніла іх, не бачачы самога чалавека. Нож і ножніцы гаспадар перадаў яму, а я цяпер толькі выварочвала кішэні. А той вялікі залаты пярсцёнак і злучыў нас з Сяльвестрам наўсягды... Што было ўчора, пазаўчора, я ўжо не скажу. А тое, даўнейшае, помню... Як і Сяльвестру. Вось так мы і пазнаёміліся...

- А хто ў Сяльвестры з родзічаў яшчэ быў ці цяпер жыве ў Амерыцы? І ў вас хто?

- У мяне нікога не было. Я адна паехала і вярнулася. А ў яго была сястра, Ефрасіння. Прузына - па-нашаму, па-вясковаму. У Кеваніі. Памёрла ўжо. Не помню добра, разам яны ехалі ў Амерыку ці яна перш, а яго паклікала. Яна была за яго старэйшая. Мы там сустракаліся. У госці ездзілі адны да адных. Я нават адрас яе помню: 714, Мэйн-стрыт, Кеванія, Ілінойс. Ці перапісваліся? Перапісваліся. І да трыццаць сёмага года, і пасля вайны, калі ўжо Сяльвестры не было. Яшчэ хто ў яго з родзічаў? Блізкіх? Брат Савэрка. З'ехаў з дому, як і Сяльвестра. Сяльвестра ў Амерыку, а ён - у Сібір. Іх таксама было ў сям'і два браты і пяць сясцёр. І ў Сібіры Савэрку таксама забралі ў трыццаць сёмым. І цяпер ні слуху ні духу, хоць мы і пісалі. Хто сёстры? У Сяльвестры, апроч Прузыны, былі яшчэ чатыры сястры. Ганна - у Красным, Наста - у Грыневічах, Марыля - тут, у Сушкаве, і Алімпіяда, па-вясковаму Улімка. Ганна і Наста памёрлі, Марыля падарвалася ў вайну на міне, а Улімка жыве ў нашым Задроздзі. Мы з ёй адны з усіх блізкіх засталіся. Дажываем і мы. Э-ха-ха...

- Доўга яшчэ будзеце жыць. Памяць у вас - дай бог... Успомніце... - ён паглядзеў у свае жаўтаватыя паперы, рассунутыя па стале, - 20 кастрычніка трыццаць сёмага года, калі 14-ты пагранатрад праводзіў у вас у хаце вобыск... У вас, дакладней, у Сяльвестры, знайшлі медаль 1913 года. Царскі.

- Знайшлі. Быў такі медаль. А чаго яго было куды выкідаць? Ляжаў і ўсё. Сяльвестру ім узнагародзілі, калі ён скончыў адзінаццацімесячныя курсы ротных фельчараў у пятнаццатым годзе ў Сімбірску і служыў у царскай арміі. А з васемнаццатага года па дваццаць першы ён служыў у РККА лекпомам. Дамоў і вярнуўся ў дваццаць першым годзе.

- Угу. А фашысцкі значок? Свастыку? Вы не пацвердзіце?

- Які фашысцкі значок... Смеху варта.

- А вы ведаеце свастыку?

- Ведаю. Нямецкую, з вайны, - яна падняла з калень руку і сагнула свае сухія старыя пальцы.

- Та-ак... - Ён зноў стаў перакладаць жоўтыя лісты на стале. - Пры вобыску знайшлі жоўтага колеру гузік, на якім была и-зо-бра-же-на, - ён прачытаў гэта слова па складах, - свастыка. І ляжаў той гузік разам з дзіцячымі лялькамі. У кашолцы. Было?

- Было. У чатырнаццатым годзе ў Амерыцы Сяльвестра выступаў на спаборніцтве. Дужаліся. І я была там. Сяльвестра і перамог некага. Паклаў на лапаткі. Той і даў яму гузік ад свайго пінжака на памяць. І Сяльвестра даваў нешта яму на памяць. Мы і прывязлі той гузік з Амерыкі. На ім была нейкая літара. Толькі не свастыка. Смеху варта. Той гузік забралі пры вобыску пагранічнікі...

- А вялікую амерыканскую хустку? Знайшлі пры вобыску?

- А што, дамоў з Амерыкі я павінна была голая ехаць? Я не толькі хустку прывязла...

- А чаму вы вярнуліся з Амерыкі?

- Скажу вам праўду. Я ўжо нічога не баюся. З Амерыкі сама я не вярнулася б. Нізашто... Але я выйшла замуж. А Сяльвестру праз год дамоў пацягнула. Толькі дамоў... Пацягнула на згуб галавы. Як чуў сваю пагібель і шукаў яе. Не паехалі б адтуль - дык і жылі б дагэтуль, як усе людзі. А што я павінна была рабіць? Кінуць Сяльвестру? Я за яго была на два гады старэйшая... Я і вярнулася разам з ім.

- Аляксандра Раманаўна... А ці чулі вы тады, да арышту Сяльвестры, што-небудзь пра антысавецкую паўстанцкую арганізацыю, якая была створана на тэрыторыі СССР разведкай адной прыгранічнай замежнай дзяржавы, у якой быў ваш муж, Сяльвестра, з 1934 года і па заданню якой праводзіў арганізавана контррэвалюцыйную работу, займаўся шпіянажам, а таксама праводзіў дыверсійныя акты і падрыхтоўку да іх?

- Не. Не чула. Што, сам сазнаўся? У вас так і запісана? Сяльвестра? Сам? Бо-ожа мо-ой...

- А з начальнікам заставы «Жоўты бераг» Кашырыным Сяльвестра сустракаўся?

- Начальнік заставы Кашырын з Сяльвестрам у нас піў гарэлку. І самагонку. І не адзін раз. І не ён адзін. Начальства і тады піло, як і цяпер. Не саромелася...

- А ці прыходзіў да вашага мужа Каўзановіч з Крайска? А пра групу Жарскага не чулі?

- Не.

- І не ведалі ні аднаго, ні другога?

- Не.

- Ці паяўлялася ў вашага мужа ў 1936 годзе вялікая сума грошай і ці ведама вам, дзе ён іх зарабіў?

- Не. Не паяўлялася. Грошы з мужам мы палучалі толькі з калгаса на працадні.

- Ці хадзіў ваш муж у 1936 годзе за граніцу? У Польшчу. Ці насіў у Караліна і Жызнаву воўну і другую кантрабанду і ці прыносіў адтуль спірт, сахарын і падэшву?

- Не.

- Ці быў у маі 1936-га на калгаснай кармакухні пажар, калі муж быў даглядчыкам скаціны?

- Не.

- А ў свінарніку?

- Не. Пажараў у Задроздзі на ферме ніколі не было.

- А ці дохла на ферме ў 1936 годзе скаціна?

- Скаціна дохне на любой ферме, у любы год. Як і людзі паміраюць у любой вёсцы ў любы час. Дазволу на гэта ў нас ніхто не пытаецца...

Ён змоўк, доўга сядзеў на крэсле, гледзячы на жоўтыя рассованыя лісты паперы, пасля ёй, Александрыне, у вочы, тады, як і ўпачатку, устаў і захадзіў па хаце, адной сваёй дарогай - ад стала да грубкі - і цёр рукі даланёю аб даланю. І яна пачула, як і ў яе, лежачы на каленях, пачалі мярцвець рукі і па іх забегалі мурашкі - ад пальцаў да лакцей.

Пачуўшы, што сталі хадзіць па хаце, дзверы з прыхожай адчыніла Юстына. Нехта яшчэ прыехаў на допыт, але кагэбіст паказаў ёй аж дзвюма рукамі: заняты. Юстына ціха зачыніла дзверы, а ён спытаўся ў яе, Александрыны, аж ад грубкі:

- Вы першыя ўступілі ў калгас?

- Першыя. Усё ён, Сяльвестра. Ён першы і ў Амерыку, першы і з Амерыкі. Першы і ў калгас, першага і ў «варанок» пацягнулі пагранічнікі.

- А за што арыштоўвалі Сяльвестру ў 1933 годзе? Не помніце?

- Арыштоўвалі пагранатрадам на месяц. Ні ён, ні я не ведалі - за што. Нават не падазравалі.

- А ў 1935 годзе?

- У трыццаць пятым судзілі за тое, што згніла ў парніку бульба, трапіўшы пад мароз. Адседзеў тры месяцы. За пяць мяшкоў...

- Што вы хочаце, Аляксандра Раманаўна, дапоўніць да сваіх паказанняў? - спытаўся ён неяк адразу, сядаючы за сталом на крэсла.

- Дапоўніць? Больш нічога не хачу дапаўняць. А каб можна было дапоўніць - дапоўніла б... Што згнаілі маладымі ў зямлі і майго Сяльвестру і Савэрку... І ў нашай вёсцы па чалавеку, лічы, праз хату...

- Прачытайце і там, дзе пазначана: пратакол мною прачытаны - распішыцеся. Там, дзе стаіць: 26 снежня 1956 года. Справа вашага мужа Сяльвестры будзе перагледжана. Вынікі паведамім.

- Чытаць я не буду. Няма ўжо чым. Няма вачэй... Палавіна выцвіла, а другую палавіну выплакала... Далёка яшчэ бачу, а чытаць - не магу.

Узяўшы здзервянелай рукой яго чорную вялікую самапіску, яна паставіла свае каракулі там, дзе ён паказаў пальцам. Як у калгаснай ведамасці, калі палучала на працадні. Больш яна ніколі нідзе не распісвалася. Не помніць.

Вялікая чорная ручка была халодная як лёд, і яе ніяк не маглі сціснуць пакрэплыя ў цёплай хаце пальцы.

*  *

Яна ішла дамоў з Сушкава па занесенай снегам каляіне ад машыны. Снег раставаў на цёплых яшчэ пасля Юстынінай хаты шчоках і мяшаўся са слязьмі, халоднымі і салёнымі. Не так лёгка было ісці дамоў пад вецер. На горку да могілак яна паціху ўзышла, а ісці ўніз да грэблі не магла: занясло каляіны і ад машын, і ад саней - снегу па калена, - і пачыналі мерзці ногі ў бурках з галошамі.

«Калі перад табой усягды заносіць дарогу пяском ці снегам, нялёгка табе па ёй ісці... Спатыкаешся...» - падумала яна пра сябе, захінаючы хусткай мокрыя шчокі ад вострага ветру і калючых дробных круп, што секлі без аддухі ў твар.

Ад маста яна пайшла наўскасяк аселіцай - па гурбах, але бліжэй у вуліцу.

Дома Волькі не было - не прыйшла яшчэ ад мяліцы. Карова ў хлеве маўчала - не рыкала і не біла рагамі ў сцяну, не адзываліся і парасяты, - значыць, Волька прыходзіла днём на палудзень: дагледзела.

Скінуўшы кажух на лаву ля акна, яна закруцілася была па хаце - у першай палавіне: ні стаць, ні прысесці, ні за што ўхапіцца...

Узяла вілачнік, адсунула на прыпечку засланку, дастала гаршчок з заціркай - і адразу пакінула.

«І лыжка будзе валіцца з рук... Не толькі вілачнік...»

Хацелася некуды ісці і ісці, не сядзець бы толькі на месцы. У хаце - у другой палавіне - на яе натапырыліся калючыя аліясы ў гаршках. Са сцяны, здалося, высака, аж з-пад столі, на яе зірнулі з-за шкла з партрэта ў счарнелай рамцы Сяльвестра і яна сама - бліснулі халодным святлом ад белага снегу знадворку.

Яна доўга стаяла ў парозе і глядзела на партрэт. Партрэта ўжо даставаў знізу фікус у цёмным лісці і сваім верхам калоў яго знізу, як дзідай. Мінуў чорную круглую каробачку ад радыё, ходзікі і палез пад партрэт.

Хацелася пабегчы аж у Маладэчна да Аркадзі, да Алі, пагаварыць з Перапёлкам - ён жа дырэктар фабрыкі і разумны чалавек. Да ўнукаў на край свету, толькі б не сядзець... Гэтулькі гадоў прайшло. Дваццаць, лічы, а ўсё - як учора...

Не супакоіла яе і Волька, з цямном прыйшоўшы з работы. Цэлую ноч яна не магла заснуць - расказвала і расказвала ўсё Вольцы...

А назаўтра раніцай зноў секлі дробныя крупы ў акно ад вуліцы і зноў стукаў дзюбкай у шыбіну ўчарашні гіль - варажыў на доўгія халады, - але яго не было відаць: за ноч замерзлі ўсе шыбы - і ад вуліцы, і ад двара.

3

Прайшоў год і адзін месяц - пасля допыту ў Юстыны ў Сушкаве яна цяпер чакала вестак і лічыла кожны дзень, а то і кожную гадзіну, - калі якраз у такую, як і тады, мяцеліцу з маразамі ў хату недзе ўпаўдні бразнула клямкай Магрэта з Сушкава, прыветлівая жанчына гадоў сарака - калгасная пісьманоска. Прыехала на МАЗе ў кабіне аж з Крайска - з пошты. Па такіх гурбах і марозе добра, што хоць раз у тры дні азывалася. Аддала пісьмо, нават не сказаўшы, адкуль яно, - перш дык гаварыла, адкуль пісьмы, - і хуценька за дзверы. Не пагрэлася нават.

- Ды не, сястрыца, пабягу адразу. Я і не змерзла нават, у кабіне седзячы. Пабягу да маста. Вот-вот першыя машыны з дрэвам назад пойдуць, я ўжо ведаю. І шафёры мяне ведаюць, бяруць у кабіну. Загібець можна ў такі мароз...

Зноў бразнула клямкай і пакуль зачыніла дзверы, з-за парога аж да стала пакаціўся клубком мароз.

Александрына пачула, як яе пачало трасці ад гэтага клубка... Яна стаяла, апусціўшы пісьмо ў руцэ, баялася нават падняць яго да вачэй і думала, што трасе ад пісьма, трасе ўсю і пісьмо ў руцэ трасецца.

Пайшла ў другую палавіну, села на крэсла ля засцеленага белым абрусам стала - якраз пасярод хаты, - узяла з яго Вольчыны акуляры - ляжалі на ім як на паяўку ў жоўтым футляры, тыя падыходзілі і ёй, Александрыне: абедзве былі дальназоркія, і ніяк не магла ўскрыць канверт: усё трасуцца рукі...

Канверт адклеіўся лёгка - відаць, Магрэта сама ўжо ўсё прачытала, калі нават не захацела пачуць, «што пішуць», і Александрына хуценька разгарнула складзеную ўчэцвера белую-белую паперку з чорнымі літарамі - кучкай - злева ўверсе. Яны адразу кінуліся ў вочы.

Яна хапалася пальцамі то за белую паперыну, то за акуляры - спаўзаюць і спаўзаюць з носа, але ў іх добра было чытаць - кожную літарку як хто падносіў да самых вачэй.

Военный трибунал

Белорусского военного округа

31 января 1958 г.

№...

гор. Минск

Ніжэй, пад чорнай кучкай літар, яна прачытала:

СПРАВКА

Дело по обвинению Пташник Сельвестра Лазаревича пересмотрено Военным трибуналом Белорусского военного округа 28 января 1958 г.

Постановление от... 1937 г. в отношении Пташник Сельвестра Лазаревича отменено, и дело за отсутствием состава преступления прекращено.

Пташник Сельвестр Лазаревич реабилитирован посмертно.

Зам. председателя Военного трибунала

Белорусского военного округа

І подпіс у канцы. Яна ўчапілася вачыма, не ведаючы чаму, адразу за гэты крывы подпіс. Знаёмае, вельмі ж знаёмае прозвішча. Яна чула яго.

Пасля яна аціхла: ёй пачало рабіцца ўсёй горача. Гараць агнём шчокі, як ад чалесніка. Тады зноў пачалі стыць плечы.

Ніякага знаёмага прозвішча яна не ведае... А тое, што Сяльвестры няма даўно жывога - цяпер ужо ведае... Цяпер нават пра тое ў паперы напісана...

Яна зняла з носа акуляры, паклала на абрус на стале, не хавала ў футляр - будуць яшчэ доўга чытаць і яна, і Волька, паклала ля іх пісьмо: канверт асобна, белы ліст з чорнымі літарамі асобна і сядзела на крэсле не варушачыся, то гарачая, то халодная і пустая...

Дваццаць гадоў яна помніла, што Сяльвестры няма, але ўсе дваццаць гадоў думала, што ён жывы. Помніла, але не памінала... А трэба было памінаць... Аж дваццаць гадоў...

Яна сядзела на крэсле, апусціўшы рукі, глядзела на сцены, пабеленыя глінкай, на вокны, на белы снег за імі. Калі ж усё гэта, як у яму, знікала, яна ўпіралася вачыма ў шырокае лісце фікуса, у партрэт у рамцы на сцяне, у ходзікі і ў чорную круглую каробачку радыё.

І ходзікі, і радыё маўчалі...

У вачах то белае, то чорнае... І слёзы з воч... Самі цяклі руччом, самі перасыхалі, пасля зноў цяклі...

І так, мусіць, да вечара. Яна не помніць.

Калі ззаду ў першай палавіне хаты бразнула клямка і загаварыла, вярнуўшыся з работы, Волька, было ўжо цёмна: і ў хаце, і на дварэ...

Ёй здалося спачатку, што да яе загаварыў Сяльвестра - з глухой цемені і пустаты...

* * *

Вясна была позняя, халодная і - усё дажджы. І днём і ноччу. Аціхнуць і - зноў. Адна гразь - і на вуліцы, і ў гародзе. Чуць пасеялі яго. І ля ракі, і за вуліцай. У самы дождж - халодны, золкі, як увосень.

Сеяць гарод прыехаў памагаць Аркадзя. Чытаў пісьмо з чорнымі літарамі ўверсе і доўга, трымаючы яго ў руцэ, хадзіў па хаце - узад-уперад.

Перагаварылі за гэты час, перавярнулі ў памяці ўсё, як гарод усё роўна перакапалі... Аж на душы стала лягчэць.

Паехаў Аркадзя, а дажджы не сціхалі, і ў душу зноў варочалася скруха. Каб хоць не мокрая нудота на дварэ... Здавалася, што так будзе да канца свету...

Але аднойчы раніцай расчысцілася неба - ні хмурынкі, ні белага туляжка, - стала празрыстае і ядранае, і адразу запякло сонца, як дачакаўшыся свайго.

Лета пачалося гарачае, і гарачыня стаяла аж да восені. Праз тыдзень мокрая зямля высахла і патрэскалася на сонцы, а тады падзьмулі сухія гарачыя вятры з поўдня - з Сушкава, і МАЗы падымалі на вуліцы і на грэблі хмарамі пыл. Пыл заносіў і гароды, і хаты, і ўсё Зурэчча - выган ля вёскі.

Сонца днём угары над Зурэччам маленькае і гарачае, вечарам у канцы вёскі вялікае і чырвонае. І туман над ракой чырвоны. І месяц чырвоны...

Толькі начная раса ратавала тое, што яшчэ расло, не згарэла. І так да самага жніўня, калі неба пачыналі зацягваць сінія доўгія палосы, варожачы на дождж, а Зурэчча, і раку, і вуліцу - сівы вільготны начны туман.

Можа б, жыццё пайшло, як і раней: трэба было ратаваць гарод, думаць, адкуль прынесці карове на зіму вязку сена, і пісьмо пачало ўжо забывацца. Ляжала ў канверце на стале на белым абрусе пад акулярамі на відку, як усё роўна яго яшчэ рана было хаваць.

Але яна не брала яго ўжо так часта ў рукі. Ідзе каля стала, стане, пастаіць і пойдзе далей - чакала работа.

Можа б, пісьмо і забылася, калі б зноў аднойчы пад вечар не забеглася Магрэта, прынёсшы дзве газеціны: і мінскую, і сваю, раённую.

- Зімой мерзлі, а цяпер гарым. Па такой гарачыні пакуль на пошту ды назад... Добра, што «прычэпы» бяруць у кабіну, як зімой.

Магрэта спачатку, пасля таго як прынесла тое пісьмо, доўга маўчала, з месяц, тады зноў разгаварылася - была з тых, хто за языком бегчы не паспяваў - і сказала раз, што тое пісьмо было адклеена яшчэ на пошце.

- Яшчэ на пошце тваё звяшчэнне чыталі. Усунулі нос... А ты, сястрыца, пазней усіх дазнаешся пра ўсё. І цяпер - усе бабы, якім папрыходзілі пісьмы, ужо даўна палучылі за мужыкоў выплату. А ты нават у канцылярыю не сходзіш. Хай Волька збегае, спасылай, ці Петражыцкага прыпры да сцяны. Ці, можа, ты не хочаш палучаць тое, што паложана? Нешта ж мала яно за мужыка... Ты, відаць, не хочаш, гордая. Ну, не хочаш - як хочаш...

Магрэта бразнула дзвярыма і пайшла. Капнула на жывую рану і ўжо лапоча на вуліцы...

І рана ажыла: сціснула ў грудзях і кальнула ззаду пад левую лапатку. Да горла падступіла лёгенькая блага...

А ўслед за Магрэтай - Петражыцкі, як згаварыліся. Закудахталі ля ганка спалоханыя куры, і ўжо ён стаіць у парозе, на тым самым месцы, дзе і тады зімой. Сівыя валасы рассыпаны па галаве, маленькі чырвоны носік аблупіўся, згарэўшы на сонцы, шчокі бурыя, вочкі сівыя, і іх зусім не відаць - п'яненькія, плюшчацца...

- А я думаў, што ты знала ўсё і маўчала. У вёсцы не пад кожны камень вада падцячэ, а плёткі - пад кожны. Хі-хі... А тут пісьманоска кажа, што ты не знала. Не хочаш, відаць, браць. Ты баба цвёрдая. Ды яно, калі... - Петражыцкі стаў згінаць і разгінаць перад сабой рукі. - Але ж з другой стараны яно... Калі пусціць усё на самагонку... У ведамасці табе выпісана тры пуды жыта. Зарплата Сяльвестры за два апошнія месяцы, калі ён рабіў у калгасе. Такое ўказанне ў кантору старшыні прыслалі. Больш ён тады не зарабіў за два месяцы, твой Сяльвестра. Хто лічыў? А хто яго ў чорта лічыў. Рашылі вот, сабраўшыся, што тады больш за два месяцы ніхто не зарабляў. І сенакосу паўгектара выпісана. У Цяні, у балота, не павяду, а на Зурэччы, дзе пакінулі на працадні, ля крыніцы, адмеру сам, хоць заўтра... Дабавіш да свайго, што табе палагаецца і... А тры пуды палучы. Пусціш на самагонку - і скосяць, і зграбуць, і прывязуць...

- Нікуды я не хадзіла і не пайду. І вон з хаты... - сказала яна ціхенька, але Петражыцкі пачуў - у яго раптам шырака расплюшчыліся вочкі. І раззлаваліся.

- Дурная баба і не лечышся. Чорт з табой... Але на мне ты вісіш... Зноў мне загадана даставіць цябе і разлічыць... Старшыні аж адтуль загадана, а ён - мне. І ён з мяне не злезе. А я - з цябе... Адумаешся - заўтра раніцай я з Царуком еду ў Хадакі, у канцылярыю. Вольку пашлі, калі сама... такая... Старшыня сам бы табе прывёз тваю кампенсацыю. Даўно. Але ён цябе ведае. Баіцца, як чорт крыжа... Каб ты тым жытам у вочы яму... Хі-хі... Дурная баба. Выгнала б самагонкі...

Яна не паспела спіхнуць яго з парога ў сенцы - справіўся зачыніць за сабой дзверы.

Да калгаснай канцылярыі ў Хадаках яны: Александрына з Царуком - шафёрам - у кабіне, Петражыцкі ў кузаве, - сказаў, залазячы, што саступае ёй, пажартаваў, што яна за гэта «разлічыцца, хі-хі...» - пад'ехалі яшчэ свежай ранічкай - Царук спяшаў, - і ўсе трое падаліся калідорчыкам у кабінецік да старшыні. Дзверы былі на замку. Тады Царук шырака адчыніў дзверы ў «агульную канцылярыю» да «дзевачак». Яны былі на месцы. Стаялі, нагнуўшыся над сталом: адна з аднаго боку, другая з другога - склалі галовы. Бліжэйшую Александрына пазнала адразу - новы рахункавод, а другую, маладзенькую зусім дзеўчынёху, яна не ведала.

Незнаёмая дзеўчынёха, павітаўшыся, узяла са стала ключы - цэлы жмук, апусціла з бразгам у кішэню чорнага як смоль халата і сказала:

- Ведамасць у мяне. Старшыня загадаў мне, кладаўшчыцы, адпусціць, калі прыедзеце. Без яго... Можа, вы, цёця, і распішыцеся тут, у канцылярыі. Што насіць ведамасць туды-сюды... - Яна хуценька перакінула шырокую ведамасць з аднаго стала на другі, бліжэй да яе, Александрыны:

- Вот здесь, внизу. В уголочке...

Александрына пачула, як у яе зноў пачалі мерзці пальцы на руках, як на допыце ў хаце ў Юстыны... Калі яна першы раз дазналася, што за Сяльвестру даюць жыта і сена, яна і тады сцялася ўся ў халодны камень... «Не вазьму. Адкупіцца хочуць. У тры пуды жыта ацанілі чалавека... І вязку сена - наверх... Сярнічку пад тое сена, хай гарыць сінім агнём разам з жытам...» Не было з кім і пагаварыць. З Петражыцкім? З Магрэтай? На яе, Александрыну, глядзелі як на дурную: бяры. Аркадзя далёка. Загаварыла была з дачкой, з Волькай. «Як, мама, рошыш, так і будзе», - апусціла вочы дачка.

Да сённяшняй раніцы яна і была як камень. А додніцай, калі хадзіла па двары, калі грукала рагамі ў сцяну ў хлеве карова, калі пад ногі пускаліся бегчы куры, калі ў вёсцы яшчэ не было чуваць ніводнага чалавечага голасу, толькі на рабіне на вуліцы каркалі вароны, яна неяк суцішана сказала сабе: пакуль буду палучаць жыта - буду разам з Сяльвестрам... І пакуль буду касіць Зурэчча - буду разам з ім... Разам... А там - калі вытрымае сэрца...

- Что же вы, тетя, молчите? Вот здесь, в уголочке. Возьмите ручку...

Яна ўзяла з рук у незнаёмай дзеўчынёхі маленькую-маленькую чырвоненькую ручку і распісалася там, дзе ёй паказвалі пальчыкам. Як укалола сябе яшчэ раз востранькім канцом ручкі ў збалелае за ўсе гады сэрца...

Нешта ўсё гаварылі да яе Царук з Петражыцкім, але яна не чула што.

На загуменні ў калгасны свіран яна не пайшла. Вылезла з кабіны і стала на прытоптаным рудым падарожніку. Хоць забі. Не ідуць ногі.

- Не хадзі, матка. Усё зробім самі. Што, мех забылася? Знойдзем... - Царук гэта гаварыў да яе ці Петражыцкі, яна не магла разабраць. Стаяла, адвярнуўшыся ад свірна, дзе і вядром бразгалі, і стукалі жалезам, і гаварылі наўзавады адзін перад адным, смеючыся і лаючыся, і глядзела праз ранішнюю смугу ў неба, дзе бегла насустрач хмарам сонца і не магло прабіцца праз іх... Недзе там, у самым канцы Хадакоў, даставаў аж да яго, да сонца, высокі новы драўляны геадэзічны маяк. На самым яго вострым версе сядзеў груган, чорны, цяжкі. Пакуль яна глядзела, ён зляцеў некуды ўніз і на яго месца адразу сеў другі...

На загуменні ля свірна на зрудзелым падарожніку ля самых яе ног ляжала вялікая, чырвоная, з вострым шчарбатым грэбнем куча ўгнаення - прывезлі яго і сссыпалі летась увосень. Пад дождж. Чырвоная куча з вострым верхам узялася ў камень...

Яна стаяла і стукала аб кучу - аб чырвоны камень - абцасам гумовага бота, аж пакуль не загаварыў да яе Петражыцкі, несучы на плячы, нагнуўшы набок галаву, белы вузкаваты новы поўны і цяжкі мех:

- Самае лепшае, суседка, адборнае. З-пад камбайна. Насенны фонд... І мяшок калгасны. Вернеш мне. Хаця можаш і не варочаць, расчытаемся... - ён і тут набіваў сабе цану: закідваў наперад. - Я астаюся, мне пільна трэба старшыня. А калі ён будзе... Залазь у кабіну на маё месца. І - кляпі касу. Заўтра падыду і адкіну цэлага паўгектара...

Мяшок з жытам мужчыны ўскінулі ў кузаў і прытулілі стаймя ў куточку ля самай кабіны.

У кабіну яна не села, хоць яе прасіў і Царук. Сказала, што не любіць смуроду...

- Ну і баба... - крычаў здалёку, ідучы ў канцылярыю, Петражыцкі. - Ці ты, Сяльвестрыха, занадта разумная, ці зусім дурная... А касу, баба, кляпі...

Царук памог ёй падняцца на кола і перакуліцца праз борт. Яна хацела спачатку сесці на мех, пасля падумала, што робіць нешта не тое, што на гэта жыта грэх садзіцца. Як усё роўна на Сяльвестру... У кузаве, бліжэй да кабіны, было накідана ладне саломы. Яна стала ля мяха на калені на салому і ўзялася рукамі за борт, каб не надта кідала.

З загумення ехалі полем, і здалёку была відаць грэбля. Па гэтай грэблі і павезлі тады, восенню, Сяльвестру... Ноч была чорная, і машына чорная, і грэбля - як сажа. І цёмна - нават фары ў машыне не ўключалі...

Па дарозе з Хадакоў перад самай грэбляй былі могілкі, на дзве вёскі - задраздзянскія і сушкоўскія. Перад выездам на вясковую дарогу, ля самых могілак, Царук на якую хвіліну спыніўся, і яна, гледзячы на могілкі, падумала, што каб Сяльвестра памёр дома, сваёй смерцю, да яго можна было б схадзіць на магілу ў любы час...

Царук, ціхі калгасны шафёр, недзе равеснік Петражыцкага, толькі той сівы, а Царук чорны, кучаравы, адчыніў дзверцы і стаў на падножку:

- Можа, сядзь, Сяльвестрыха, лепш у кабіну... А то стыдна ад людзей. Сам адзін сяджу ў кабіне, а...

- Не трэба. Мне тут добра. Пабуду з ім, з Сяльвестрам... - сказала яна і падумала: сказала, мусіць, адрэчы - Царук добры чалавек, а вунь што падумае...

Дома Царук занёс, узяўшы з машыны на плечы, мех у хату, паставіў у парозе на канец услона і адразу падаўся за парог. Яна хацела яшчэ злавіць яго за крысо, каб хоць дзякуй сказаць, але ён усё роўна як збег з хаты, толькі памахаў каля вушэй рукамі.

Дзверы пасля Царука так і засталіся расчынены.

І ў другую палавіну хаты яны былі расчынены насцеж.

У той палавіне на стале пісьмо... У гэтай на лаве мех з жытам...

І там, і тут - Сяльвестра. Дома: і ў адной палавіне, і ў другой...

І яе ахапіла такая гарката і немата, што яна зноў апусцілася ля мяшка на калені і, ашчапіўшы галаву, закрычала нема - на ўсю хату, на ўвесь двор, на ўсю вёску...

Яе голас пачулі куры і збегліся ў хату з усяго двара да мяшка - думалі, што яна кліча іх карміць. Абступілі і, пазадзіраўшы галовы, глядзелі на яе...

5

Звініць на падсохлай, перастаялай за лета балотнай мятліцы новая бліскучая фінская каса-васьміручка, тая, якую сама купіла ў Плешчаніцах, сама асадзіла, сама ўчора вечарам кляпала на старой вялікай бабцы, што тырчала ў чорнай дубовай калодачцы ў свіронку. На ёй яшчэ кляпаў косы Сяльвестра. Душылі слёзы - цякуць сёння і цякуць, - капалі на прыржавелую бабку, крывавячыся.

Касу ёй браўся накляпаць Царук:

- Пачакай, Сяльвестрыха... Выдасца некалі свабодны вечар... Куды ты сама са сваёй метровай васьміручкай... А там - і скосім.

- Не. Я сама. Забыліся ўжо, як мы, бабы, і ў вайну, і пасля вайны... І Кратоўку, і Зурэчча, і Цяні, і Карчаваткі скошвалі... Падаткнём падалы пад пояс і... Я сама.

Звініць васьміручка, і шапоча мятліца, кладучыся ў пакос. Выспела, абмалацілася на ветры, адны пустыя мяцёлачкі падаюць з разгону ад касы пад ногі.

Адстаяла сваё за лета трава-мятліца і цяпер пустая. Як і яна, Александрына...

З мятліцай кладзецца ў пакос ржавая ад старасці і балотнай твані сінюха, хвошч і асака, на вільготным месцы высокая, аж у пояс. Пад імі бабок і рабінка. Перакручаная дагары касой, яна бялее на сонцы і пахне. На ўсё Зурэчча, як кмін дома на ўвесь гарод...

З гарода ўчора раніцай да яе і прыйшоў Петражыцкі - яна бачыла праз акно, як ён пераходзіў рэчку, - прыйшоў аж у хату з меркай-сажнем на плячы:

- Ну, суседка, я гатоў... Пойдзем, адкіну твайго законнага паўгектара. На сушэйшым... На мурагу... Ад Сушкава, ад крыніцы. А захочаш - крыніца не граніца. Я гатоў... - пастукаў ён рукой па сажні.

- Яно і відаць, што гатоў... Калі з ражном на плячы аж у хату прынясло...

- Суседка, а можа... - збедніўся ён. - Няўжо я цябе тады зімой дарма на вазку ў Сушкава вазіў? Аскупела, суседка...

- Ты ж ужо на нагах чуць стаіш і мяне яшчэ некуды збіраешся вясці? Вочкі ў цябе ўжо самі пахаваліся... Хаця табе хоць сцы ў вочы, будзеш казаць, што дождж ідзе. Не наражайся...

- Ай, суседка, заводзішся... Я не пакрыўдзіўся. Я цярплівы. Пачакаю, адпусцішся. Пайшлі тады, мне загадана. Ражна гэтага, - пастукаў ён яшчэ раз па сажні, - можам не браць. На вока адкіну твайго паўгектара. А то - колькі захачу. Сыдземся...

- Лішняга я не хачу і не вазьму...

Ідучы ўчора раніцай з ім на Зурэчча, яна перайшла раку па кладцы, ачэсаным бервяне з поручнем, - ляжала якраз проці іх гарода, у канцы, Аркадзя летась паклаў, - Петражыцкі на кладку не пайшоў. Перацёпкаўся ў гумовых ботах па мелкай вадзе - усё падымаў угару мерку, як падаваў ёй, каб яна, Александрына, яго за гэту мерку трымала. А то - носам паляціць у ваду.

У самым канцы Зурэчча, якое збіраліся разбіваць на шнуры - дзяліць людзям на працадні, якое сяк-так убераглі за лета ад беглай жывёліны, не надта туды пускаючыся са скацінай, - Петражыцкі ішоў з меркай, перакідваючы яе, як кульгавы нагу, ад рэчкі аж да асушальнай канавы, што цягнулася ад Сушкава, ішоў паволі, як шкадуючы.

- Адзін мурог... Шафран... Я не скупы. А за крыніцай - зямля нітральная. Я вочы заплюшчу...

- Ды адчапіся ты ад маёй галавы... Рабі тое, што табе загадана, - яна ішла за ім проста так, каб не стаяць на месцы: душыць нейкая гарачыня, і ўсё.

Яны адтапталі ад самай рэчкі да канавы па траве мяжу і заламалі ў канцы альшэвіну: зрабілі знак. А над імі, чапляючыся крыллем за галовы, лёталі кнігаўкі - дзве - і пішчалі на чым свет стаіць.

Шарх... - шаркоча і звініць па дуддзі цяжкая фінская васьміручка, цягне ўніз без прывычкі рукі і, вострая, як брытва, рэжа пад сабой мох; сінюшку з казламі і высокай белай дзяцельніцай злізвае лёгка і мякка, што карова языком. Можна і не спыняцца, каб пасцябаць мянташкай, дастаўшы яе з кішэні фартуха. Хіба толькі каб адсапнуцца. Выцерці з ілба густы цёплы пот...

Звініць у траве васьміручка, і звініць над галавой кнігаўка, як і ўчора... Толькі сёння яна адна на ўсё Зурэчча... І ракоча за вёскай на Загуменні трактар без сціханага.

«І дзень, і ноч. Нібыта вёска не можа і жыць без трактара...»

Заныў у небе над галавой самалёт і ные доўга, не сціхаючы, прычапіўшыся, як пчала. Хочацца задраць галаву і злавіць яго вачыма, але не дае сонца - паднялося ўжо высака на зацягнутым белымі палосамі небе і не дае глядзець.

На Зурэчча яна прыйшла додніцай, з туманам, яшчэ МАЗы не хадзілі грэбляй, і ўжо, зрабіўшы склад, гоніць пяты пакос да рэчкі - ходзіць кружка.

Лучылася куп'ё, парослае пад травой зязюльчыным мохам і верасам. На верасе падскоквае каса і звініць, як пад малатком на бабцы...

Пасля верасу каса просіць і бруска і сцябачкі...

Калі спыняешся, чуеш, як нямеюць разагрэтыя рукі і ныюць плечы. Баліць скура на жываце. Уваччу скачуць і конікі, і куп'ё. Наперадзе залапатала крыллем дзікая качка - узляцела з травы.

Толькі б не сашмыкнуўся з касы брусок... Толькі б былі цэлыя пальцы...

На павароце ў Карчаваткі азываецца, шваргочучы, рака, хаваючыся ў бліскучым кунатым вербалозе. За ракой, за вербалозам, бацяны - маленькая ціхенькая засмучаная чародка, - збіраюцца ў кучку перад далёкай дарогай...

Назад ад рэчкі да чорнай канавы, дзе ўчора заламалі альшэвіну, стала цяжка ісці з касой - зноў трапілася куп'ё, парослае верасам...

Кончылася куп'ё - пайшоў адзін бабок - даўно адцвіў, нават сям-там паспелі галоўкі і парабіліся чырвоныя...

Па мяккіх шэранькіх галоўках лёгка зазвінела фінская васьміручка... Нейкім сухім праціўным звонам...

«Гэта не па бабку... Бабок мяккі. Гэта ў мяне ў галаве. Такога са мной яшчэ не было. Каб ад касы...»

Пад балота зноў пайшла высокая, густая, чуць сцягнуць касой, трава. З бабком...

Ну як такую пакідаць на заўтра...

Тады зноў куп'ё і бабок... Заблішчэла пад шэрымі галоўкамі вада. І заенчыла кнігаўка, нізка, над самай галавой. Адна, як і раніцай. Беленькая, чубаценькая. Села раптам наперадзе на купіну, запішчала, саскочыла ціхенька з яе, як з гнязда, і завалюхалася ў траве збоку на ценкіх ножках - уцякала. Як ад гнязда адводзіла. Але гнёзды ў кнігавак былі летам, раней. Кнігаўкі ўжо даўно вывеліся...

«Як ад гіблага месца адводзіць...» - падумала яна.

Зноў зазвінела ў галаве і павяло і ў левы бок, за касой-васьміручкай. Шэра зрабілася ў вачах, як ад пылу...

Шарх... Яна зноў замахнулася касой - пройдзе, не такое было - і ўбачыла, як уперадзе на купіне паднялі галовы шэранькія гадзюкі. Аж тры...

Яна адразу з размаху зрэзала ім галовы, не спужалася нават, падумаўшы, што гадзюкі спаўзаюцца ў кучу пазней, на Звіжанне, а да Звіжання яшчэ далёка... Бліскучая каса адкінула іх адразу ў траву ў пакос і схавала з воч. Пакос яшчэ доўга кратаўся ў тым месцы...

«Добра, што гумовыя боты на нагах...»

Шарх... Зноў туман у вачах... Зноў купіна, усыпаная бабком - шэрымі змяінымі галоўкамі. Шэрымі і чырвонымі - спелымі...

Пакуль яна замахнулася касой, галоўкі пачалі падымацца ад зямлі - расці высака, у рост чалавека, і зрабіліся адразу людзьмі: шэрае з чырвоным...

«Пагранічнікі... З заставы. З Жоўтага Берага. Робяць у хаце вобыск і забіраюць Сяльвестру: «Сидеть дома и никуда не выходить!»

Яна і тады іх не баялася, бегла за чорнай машынай аж на грэблю, пакуль не ўпала ў гразь. Не баіцца і цяпер...

Шарх... Бліскучая васьміручка зразае адным махам і шэрыя шынялі, і шэрыя галовы ў гадзюк. Пакрышаны касой бабок сыплецца на балота белымі пасечанымі качарыжкамі...

А бабок расце і расце. Адзін перад вачыма - адны гадзюкі падымаюць і падымаюць шэранькія галоўкі. Лезуць і лезуць з балота...

За пагранічнікамі - вылазяць уласаўцы, у нашай ваеннай форме. Свае ж, нашы... Зганяюць у вайну ў вёсцы ўсіх да Ганулькі - збіраюцца паліць людзей...

Шарх... Каса рэжа і накрывае іх мохам у пакосе...

Пасля куп'я яна зноў выбілася на шырокае і роўнае месца з адным бабком. Галовак было не злічыць, і яны лезлі і лезлі ўперадзе з балота, з вады, - як гадзюкі галовамі, споўзшыся адусюль: і зблізку, і здалёку. Асушаюць кругом балоты - яны і паўзуць сюды, месца знайшоўшы...

Шарх... Толькі б удзяржаць у руках касу, не выпусціць. І яна з усёй сілы сціснула пальцамі палец на касільне...

Краталіся і краталіся ўперадзе галоўкі гадзюк. Цяпер ужо як петражыцкія... Адзін, другі, трэці, чацёрты... Аскелкі чалавека...

Пасля яны ўсе перамяшаліся: і галоўкі бабка, і галовы гадзюк, і пагранічнікі, і ўласаўцы, і петражыцкія...

«Столькі гадаўя на зямлі... Як ты іх усіх перарэжаш...»

Але зноў павяло ўлева галаву. Доўга і нізка. За касой. Кальнула ў грудзях. Горла сціснула сухая сіпка - не дыхнуць...

Падаючы, яна яшчэ ўбачыла, як зразае касой, шырокай, бліскучай, вострай, падсохлыя галоўкі шэрага бабка...

* * *

Яе знайшла Волька - дачка. Не застаўшы вечарам дома і не ўбачыўшы касы ў свіронку, яна пабегла на Зурэчча. Падняла, як магла, з пакосу і прывяла дамоў. У адной руцэ трымала касу, другой узяла пад паху яе, Александрыну.

Праз кладку ў аселіцу не пайшлі, пабаяліся. Пайшлі праз раку.

Вада ў рацэ вечарам была ўжо халодная як лёд, - чулася ранняя восень.

* * *

Праз дзень па тэлеграме прыехаў з Маладэчына сын Аркадзя. Царук з машынай быў заняты, і Аркадзя, узяўшы ў Петражыцкага каня, прывёз з Крайска доктара - маладога яшчэ зусім хлопца.

Хлопец доўга слухаў Александрыну, маўчаў і ўжо на вуліцы сказаў Аркадзю:

- Нічога такога. Ператамленне. Гады-ы... Патрэбен рэжым. І за сэрцам трэба глядзець. Рэцэпты я выпісаў...

Александрына ўстала з ложка адразу, як толькі доктар выйшаў з хаты: пабег на дарогу, падвязуць назад МАЗы.

Пастаяла на двары, ужо не дзержачыся, як учора, за вушак і за частакол, і пайшла ў гародчык, згледзеўшы ў аселіцы ля ракі дзяцей: Аркадзю і Вольку - стаяць блізенька адно ля аднаго.

«Што яны там робяць, дзеці? Плачуць па мне? Я ж не вечная... А што вечнае? Вот без вас, дзеці, нішто на зямлі не вечнае...» - падумала яна і пайшла да іх.

Аркадзя здалёку здаўся як Сяльвестра...

- Глядзі на яе... Заўтра зноў касіць пойдзе. Касец... Гавару ёй: я сама скашу, дык не-е... - хацела на яе накрычаць Волька. Але Аркадзя засмяяўся:

- Яна ў нас такая...

Яна стала ля іх і глядзела на поле і на дарогу пад Сушкава, дзе бразгалі прычэпамі МАЗы.

З дарогі, з гары ад могілак, на вёску гнала пыл...

1998

Іван Пташнікаў

Пагоня

Усяму жывому на зямлі

1

Жоўты бераг ля Віліі не кожнуго зіму заносіла снегам. Бывалі зімы, што ён так і стаяў голы - высокі, стромы, светлы ад жоўтага пяску, які толькі змярзаўся, беручыся грудай і пакрываўся белым, аж сінім інеем. Але і сіні іней, і пляйстры рэдкага белага снегу змятаў, як гальніком, шалёны халодны вецер з-за Віліі, заходзячы з поўначы, з Жызнавы, і бераг стаяў голы і быў відаць аж здалёку.

Яго падмывала тут, на павароце, Вілія, гонячы крутую чорную ваду і не замярзаючы нават зімой у вялікія маразы; задмывала кожную вясну і летам у паводкі, аж пакуль сёлетняй вясной зусім не падмыла карэнне ў старасвецкай сасны, што стаяла ў яго на краі, тоўстай, у два абхваты, рагатай, жоўтай і смалістай, якой канчаліся Ліпнікі - сасновы векавечны лес, які, ахінаючы вёскі, ішоў адгэтуль, ад Віліі, здавалася, на край свету.

Упаўшы з берага верхам у ваду, сасна сваімі двума дзідаватымі раламі ўтварыла пад сабой адумыслую пячору, нязвыклую для вока.

Летась снегу на Жоўтым беразе не было ўсю зіму. А сёлета зіма пачалася ранняя, калючая; маразы як узяліся позняй восенню, так і пяклі, не адпускаючы, і адразу з маразамі пайшоў снег сухі, сыпучы, густы. Яго гнала і гнала і днём і ўначы паўночным ветрам на Вілію і на Ліпнікі, заносячы ўсё на свеце. У кароткія адлігі снег злягаўся, пасля адразу хапалі маразы, і яго зноў гнала з-за Віліі, з поля ад Жызнавы.

Пячору пад злеглай сасной зверху засыпала снегам, зраўняўшы з зямлёй.

Адзінец - немалады ўжо, шасцігадовы лось, падагнуўшы пярэднія ногі, увесь змакрэлы і аблеплены ледзяшамі, ссунуўся з Жоўтага берага на каленях каля самай пячоры да пролабкі ля берага ў Віліі і, апусціўшы гарачую пысу ў чорную ледзяную ваду, стаў смактаць, задыхаючыся, сапучы і раз за разам паварочваючы галаву з цяжкімі прыледзянелымі рагамі назад, у бок Ямскага.

Недзе там, адстаўшы ад яго, засталіся ваўкі. Гайня... Падавалі толькі здалёку голас, падвываючы. Ён вадзіў іх цэлы дзень кругамі па Ямскім і, адарваўшыся ля Пагурка, прыйшоў у Ліпнікі, на Жоўты бераг да Віліі.

Халодная вада апякла ледзяной гарачынёй і рот, і горла, і ўсё нутро, калола ў зубы і совала нечым вострым аж у галаву пад цяжкія рогі - ніяк сёлета іх не скіне, - і ён чуў, што ад вады слабее, раптоўна, у якую долю часу. Выматаны за дзень - зрушылі яго тры ўзвярэжаныя ад голаду ваўкі ў маладым сосніку пад Ямскім усходам сонца, дзе ён ціха гломзаў мерзлыя калючыя і крохкія сасновыя вяршкі з пупышкамі, якія востра пахлі смалой і вясною, і, не даўшы нават спыніцца на крок, каб перавесці дух, гналі і гналі, насядаючы, па Ямскім лесе. Ён круціў іх па балоце і старасвецкім ельніку, выбег, каб адарвацца аж на поле да вёскі, пад Леснікі, але і яны - трое - выбеглі за ім... Ён тады рвануў праз голы малады бярэзнік і праз дарогу, каб звярнуць у Ліпнікі - старасвецкі сасновы лес, што пасля Ямскага цягнуўся ўдоўж Віліі. Трое натапыраных ваўкоў, - ён добра іх разгледзеў: два старыя, вопытныя, трэці меншы, малады яшчэ - пераярак - аставаўся ўсё ззаду ў іх, - кінуліся за ім, следам і па полі, і па бярэзніку і не адпускалі аж да Каралінскай пасекі, пакуль добра не звечарэла. На Каралінскай пасецы дарогу ім усім перагарадзілі леспрамгасаўскія машыны, гружоныя дрэвам - аж дзве. Цямнелася, і яны ішлі з уключанымі фарамі, рассякаючы марозную туманную цемень вострым калючым агнём. Ён, Адзінец, смела скочыў паміж машын праз дарогу, а ваўкі спалохаліся і адсталі.

Ён бег і бег у Ліпнікі да Віліі, пачуўшы, што адарваўся, што за ім ніхто ззаду не хакае і не перагыркваецца, што ззаду ціха. Уратавалі на гэты раз машыны і людзі...

Галодны цэлы дзень і саслабелы, ён цяпер, пасля вады з Віліі, зусім саслаб і не мог падняцца з калень. Апёршыся на іх, ён круціўся і круціўся на адным месцы, перабіраючы заднімі нагамі, пакуль не апёрся ў халоднай вадзе сваім гарбатым носам аб ільдзіну і не адштурхнуўся, выпрастаўшы пярэднія ногі, засопшы і напусціўшы пад сябе белай пары з ноздраў. Жменька пары пасля яго так і павісла з краю над Віліёй, як палоска туману.

Пярэднія ногі цяпер дрыжэлі ў каленях і не хацелі яго трымаць - падкошваліся. Не трэба было піць; пасля вады ён кожны раз слабеў, але, калі быў галодны, яму страшэнна хацелася піць і ён усягды прыпадаў да крыніцы, да ракі, да лужыны ў балоце...

У рацэ проці яго трэснуў лёд і зашваргатала на павароце вада...

Ён аж страпянуўся ўвесь, атросшыся ад вады і ледзяшоў, што віселі на ім, павярнуўся носам на ўсход у бок Ямскага, адкуль прыбег, стаяў, натапырыўшы свае вялікія вушы, і слухаў. Адарвацца ад пагоні ён адарваўся, але добра ведаў, што ваўкі так лёгка яго не пакінуць.

Сцямнелася, і ў чыстым чорна-сінім небе загарэліся ядраныя начныя зоркі - ён згледзеў іх спачатку ля берага ў вадзе, дзе нядаўна піў, тады далёка ў небе на другім баку Віліі - за Жызнавой.

Над Ямскім, адкуль ён прыбег, узышла круглая чырвоная поўня, нейкая ўся ціхая, як мёртвая, і замглёная сінім сяйвом.

Не шваргатала, змоўкла на якую хвіліну рака і ўсюль на зямлі зрабілася ціха: ні гуку, ні скрыпу, ні трэску, толькі, калі добра павесці вушамі, можна было пачуць, як далёка за лесам, дзе ўзышла поўня, гудзелі машыны.

Поўня паменшала, пабялела, зрабілася ядранай і засвяціла, як удзень сонца. Паціснуў мароз, з ноздраў густа пайшла пара - клубкамі, мокрую спіну сцяло холадам. На рацэ пачаў страляць лёд; стрэлы пачуліся і высака на беразе ў лесе - на дрэвах лопалася кара. Такога марозу не было ўжо шмат зім...

Супакоіўшыся, ён успомніў і пазнаў гэта месца. І пячору пад вывараццю... Доўга яшчэ стаяў і слухаў, круцячыся на месцы і натапырваючыся ва ўсе бакі, тады адчуў, што яго зусім агарнула слабасць і морыць сон. Ён прайшоў берагам уперад і спыніўся ля самай пячоры. Снегу ў ёй не было, на дне цямнелася голая зямля, і адтуль пахла пяском і мохам. Ён помніў сюды ход і адразу, нават не нагнуўшы галавы, зайшоў усярэдзіну, схаваўшыся ўвесь. Крануў толькі рагамі ў гары дзіду - з рагоў упала пад ногі свежая сасновая галінка. Ён прынёс яе з сабой, яна зачапілася недзе ў лесе ў сосніку, калі ён бег. Пачуў, што хочацца есці. Падняў губамі абынелую галінку са змерзлага зверху жоўтага пяску... Галінка хруснула ў зубах, і ён адразу крутнуўся на нагах і павярнуўся галавой да выхаду. Пад нагамі перамяшаўся з рэдкім снегам прамёрзлы жоўты сухі пясок.

Ён доўга яшчэ таптаўся па грудаватым пяску, тады пайшоў да самага выхаду, выставіўшы з-пад снежнага брыля, што ляжаў на вывараці тоўстым пластом, рогі і, натапырыўшы вушы, замёр на месцы...

Доўга стаяў і слухаў.

Ад поўні ўсё наўкола: і лес, і Вілія, і далёкае поле за ёй сталі сінія, пасля сінеча згусцела, заіскрылася ў вачах у розныя колеры і зрабілася зялёнай.

Ад зялёных іскраў ён заплюшчыў вочы...

І тады ўсё наўкола зрабілася зялёным... Летнім...

Лес высака, на беразе, лазнякі, якія цягнуліся ўдоўж Віліі, пятляючы разам з ёй па лузе, і луг - шырокі, разлёгся за Віліёй аж да Жызнавы... Поўня стала чырвоная-чырвоная і адбілася ў Віліі ля лазнякоў ранішнім крывавым сонцам... Над Віліёй павіс вузенькімі палоскамі цёплы летні туманок - было відаць нават, як ён кратаецца, паўзучы ў ніцыя, яшчэ сонныя пасля начы ціхія лазнякі. Зашваргатала на павароце рака і аціхла. З-пад вузенькай палоскі туману на сярэдзіну яе выплылі дзікія качкі - вывадак: старая шэрая натапыраная качка і жменька маленькіх цёмна-жоўтых рухавых камячкоў.

Ён, бывалы ўжо, вопытны лось, прывёў у тую зялёную летнюю раніцу да Віліі на вадапой сваю ласіху з маленькім ласяняткам-самачкай, чырвоным, як сонца на ўсходзе, - толькі яшчэ, паявіўшыся на свет, стала бегаць круга маці-ласіхі, баючыся адскочыць воддаль.

Сюды з Ліпнікаў на вадапой яны хадзілі часта - кожны раз, калі былі дзе блізка адгэтуль.

Ён прывёў іх на стромы бераг, стаў на самым краі за сасной і глядзеў на раку, на лозы, на сонца...

Сонца толькі ўзышло, было чырвонае, і неба чырвонае, і туман над Віліёй і лозы чырвоныя. І сама ласіха і малое ля яе былі чырвоныя, і сышлі яны з высокага берага ў чырвоны туман... Нават машка і камары над імі былі чырвоныя...

Далёка бачыць ён, як і ўсе ласі, не мог, але шорах, шум галін, трэск сухога сучча ў лесе, голас жаўны ці, не дай бог, крокі чалавека ці ваўка ён чуў здалёку - за якую паўвярсту.

Гэтай раніцай вуха лавіла ўсё, як заўсёды. На душы было трывожна, але на рацэ пад сіняй палоскай туману плавала дзікая качка з малымі качанятамі...

Значыць, на Жоўтым беразе ціха...

Ён стаяў на беразе, як стаіць вартавы, сцеражучы сваё самае дарагое, што меў... Ласіха падштурхнула пысай малое - яно ссунулася па пяску з берага ўніз - і, падымаючы высокія зграбныя ногі, пайшла, нагнуўшыся над ім, да Віліі.

Ля ракі ласіха стала на калені, маленькае ласянятка рабіла ўсё, што і яна, і яны абое, нагнуўшы галовы, зафорскалі, п'ючы ваду. Якраз проці качак.

Старая качка раптам павярнула ад іх і павяла свой вывадак - жоўтую жменьку - пад чырвоную палоску туману ў зялёны вербалоз...

І тады з таго берага, дзе схавалася дзікая качка з вывадкам, трэснуў стрэл.

Адзін, і адразу за ім другі...

У ласіхі ўздрыгнулі, падскочыўшы, заднія ногі; яна падняла яшчэ ўгару галаву і павярнула назад, як усё роўна хацела паглядзець яму ў вочы: куды ты прывёў - і адразу ткнулася ёй у раку, схаваўшы пад ваду і падняўшы пырскі. Сама цяжка, як нехаця, лягла на мокры жвір ля берага.

Малое ляжала ля яе на бачку і дробненька перабірала ножкамі - хацела яшчэ ўстаць. Даставала галоўкай яе пляча, як усягды, калі яны клаліся ўсе трое спаць у густой траве ці ў верасе - маленькае пасярод. Ноччу яно варочала галоўкай - то яму на плячо, то ёй, мацеры... Пасля яно супакоілася - падсунуўшыся, паклала галоўку мацеры пад вымя і больш не краталася.

Страляў чалавек вопытны - не хацеў пакідаць малое адно: пашкадаваў - загіне ці зарэжуць ваўкі.

Ён, бывалы, вопытны лось, застыў на месцы і доўга яшчэ стаяў нерухома, гледзячы зверху ўніз на бераг - на ласіху і цялятка, - ніяк не могучы зразумець, што зрабілася... Пасля ўлавіў носам пах дыму ад пораху, праціўны і едкі, і ўспомніў, што пачуў жа, як трэснулі стрэлы, і яго адразу абдало ўсяго холадам - сухім і гарачым. Ён крутнуўся на месцы і, задзёршы галаву, - паклаў на шыю рогі, - рвануў з месца з такой сілай, што з-пад ног паляцеў яму далёка наперад пасечаны капытамі верас і мох...

Ён бег напралом праз малады сасоннік туды, адкуль яны сёння ўсе трое прыйшлі да Віліі - бег на Каралінскую пасеку, думаючы, што там, адкуль яны прыйшлі, знойдзе іх, каго пакінуў ляжаць на беразе Віліі. Яны там - трэба толькі бегчы і бегчы...

І ён бегаў па лесе і па пасецы, секучы капытамі сівец, іван-чай, бруснічнік і верас. Бегаў цэлы дзень, бегаў круг за кругам, пакуль сам ля балота не ўпаў ад знямогі на зямлю і не ўткнуўся гарбатым носам у халодны мокры мох...

І назаўтра, і пасля ўсё лета ён калясіў па Ліпніках і па Каралінскай пасецы, шукаючы ласіху з цялём, выходзіў на Жоўты бераг, стаяў, не баючыся, на тым месцы, дзе пачуў два стрэлы, і глядзеў з гары на ціхую шырокую бліскучую Вілію.

У затоках ля яе ўсягды плавалі дзікія качкі і хадзілі берагам даўганосыя бацяны, воддаль іх на лузе рыкала рассыпаная чарнабурая і перапялёстая скаціна. І каровы і цяляты. Ён падыходзіў блізка да іх.

Кончылася трывожнае лета, пачаўся верасень, зажаўцела бярозамі Каралінская пасека, зацягнулася павуцінай, зацерушылася буйным пухам іван-чаю, засінела ад пераспелых дурніц на высокім куп'і ля балота і запахла ўсё наўкола багуном. Ад яго аж зрывала нос і кружылася галава.

Па ўсіх Ліпніках зарыкалі ласі - пачаўся гон. На Каралінскай пасецы пад жоўтымі бярозамі загрукалі капыты, топчучы іван-чай і перамешваючы яго з сівой зямлёй; затрашчалі рогі, падаючы адломанымі кавалкамі на ўзараную капытамі, як плугамі, зямлю, і заскрыпеў, гнучыся і валячыся на зямлю абломаны малады бярэзнік пад гарачыя, страшныя ў сваёй сіле ногі захмялелых і ненатоленых самцоў.

Прырода брала сваё, і ён рынуўся ў бой за самку, што ціха стаяла воддаль на голай пасецы пасярод старых пнёў і іван-чаю. Яна была падобна на ласіху, што засталася ляжаць з цялём ля Віліі...

ЁН Хацеў пачаць усё спачатку.

Яго атакавалі аж два маладзейшыя самцы і, падняўшы на рогі, скінулі ў балотца ў канцы пасекі - у багуннік і дурнічнік. ЁН чмякнуўся ў мох і твань...

І на другі год ён хацеў пачаць усё спачатку. Але яму на Каралінскай пасецы маладзейшыя толькі адламалі кавалак рога...

На трэці год гон збіраўся аж у Ямскім, далёка ад Ліпнікаў - цэлы месяц там рыкалі ласі кожны дзень, падаючы зазыўны голас. Але ён ужо туды не пайшоў, астаўся ў Ліпніках, дзе паявіўся на свет, дзе гэтулькі жыў і дзе ў яго была аднойчы і ласіха і малое.

І ён астаўся адзін. Адзінцом...

...Пачуліся раптам два стрэлы - адзін і за ім адразу другі, моцныя, густыя. Блізка, недзе над самай галавой. Ён, уздрыгнуўшы, - затрашчала сцятая лёдам, як яловай карыной, скура на карку і на спіне, аж пад ногі пасыпаліся друзалкі лёду, - нагнуўся ўперад, намерыўшыся рвануць з месца з-пад снежнай навіссі на волю - на ядраны калючы начны мароз. Але вуха, злавіўшы стрэлы, адразу адрозніла іх ад тых, якія ён чуў тады на беразе, і ён астаўся на месцы, толькі адплюшчыў шырака вочы.

За гэты час, пакуль ён, суцішыўшыся і аддыхаўшыся пасля пагоні, прымгнуў быў вочы, задрамаўшы на які кароткі міг, паднялася вышэй поўня, свяціла з-за ракі з поля, збіраючыся схавацца за вяршаліны цёмных сосен, і снег наўкола зрабіўся шэры і бліскучы, як усё роўна закамянеў.

Поўя глядзела здалёку-здалёку, з цёмна-сіняга халоднага прастору, якраз яму ў вочы; збоку на пясчанай сцяне пячоры ляжаў ядраны калючы сіні іней...

І праз які міг там, дзе поўня ўжо зачапілася за цёмны край сасновага лесу, якраз пад ёй завылі ваўкі - падалі яркі прастуджаны голас. Нема і злосна.

А ён думаў, што адарваўся ад іх - хоць на ноч...

Ваўкі не адсталі.

Цяпер ён страпянуўся ўвесь; ногі самі пачалі біць пад сабой сухі грудаваты жоўты пясок, перамешваючы яго са снегам і друзалкамі лёду, што насыпаліся са скуры з бакоў.

Ён ніколі не палохаўся воўчых галасоў, ніколі ў яго ад іх не стыла кроў у жылах.

Ён адразу закіпеў увесь, рвануўшы з пячоры, закруціўся па беразе, задзёршы высака галаву і раздзімаючы ноздры.

Ваўкі былі блізка: у чыстым ядраным сухім начным лясным паветры ён пачуў рэдзенькую тухлую псіну - злавіў носам.

Ён напяўся, каб падняцца з берага на горку, туды, адкуль нядаўна прыбег, але, адразу паслізнуўшыся, споўз назад і рвануў берагам з месца з усёй сілы: выйдзе ля ракі на заснежаны луг, там, у канцы яго, дзе рака паварочвае да лесу, заверне ў Ліпнікі - адхоністы бераг лесу там канчаецца: балота.

Павярнуўшы галаву назад, ён убачыў, як яго даганяе поўня - бяжыць услед угары за цёмнымі вярхамі сосен, - і зноў пачуў воўчыя галасы: высокі прарэзлівы, нізкі-нізкі хрыплы ад прастуды і дзяркаценькі з пярэбрахам - зусім малады.

На лузе ногі правальваліся ў снег аж па бруха.

2

Мурлахапая бегла першая - яна была ўжо трохгадовая вопытная ваўчыца. Калі яны ўсе трое: Мурлахапы - пяцігадовы воўк, важак, яна - Мурлахапая і іхні першынец, гадавалы ваўчок-пераярок Мурлахапенькі, спыніўшыся перад дарогай, па якой ішлі гружоныя дрэвам машыны з запаленымі агнямі, згубілі лася, Мурлахапая, звярэючы, не знаходзіла сабе месца. А машыны, ракочучы маторамі, скрыпучы дрэвам і бразгаючы жалезнымі ланцугамі, як назло, былі спыніліся на дарозе якраз перад імі, і ім; усім траім: Мурлахапаму, Мурлахапай і Мурлахапенькаму давялося залегчы ў снег ля дарогі - ткнуцца ў старыя пад'ялеўцавыя кусты. Перабягаць дарогу пры машынах яны збаяліся.

Цяпер машыны былі ўжо далёка, зніклі з воч за аблепленымі снегам соснамі, толькі чуваць быў іхні рокат і вісеў над дарогай праціўны смурод ад дыму і бензіну, і яна, Мурлахапая, першая ўскочыла з-за пад'ялеўцавага куста, перабегла дарогу і пачала мітусіцца, нюхаючы снег і паветра, пакуль не набегла ўперадзе між сосен на ласіны след.

Узышла поўня і як усё роўна пасыпала на стары зляжалы снег бялейшага свежага сняжку - і наперадзе добра было відаць. Мурлахапая і бегла цяпер па следзе першая, замяніўшы Мурлахапага - дагэтуль, да дарогі, першы бег ён, - і, калі губляла след, яна круцілася кружка па снезе: лепш за яго, Мурлахапага, чула жывёлу. Збіўшыся са следу, усе трое спыняліся і хуценька вадзілі насамі, ловячы паветра. Яна першая пазнавала пах. Пасля ўжо і Мурлахапы лавіў той пах, але яна была першая. Ён, ведаючы гэта, давяраў усягды ёй, бо часта быў без яе, як без носа.

Мурлахапая бегла памалу, апускаючы галаву на снег і пасля задзіраючы яе высака ўгару, бегла неяк бачком. Так яна пачала бегаць пасля таго, як яе летась паранілі паляўнічыя, стрэліўшы па пярэдніх лапатках. Выжыла, толькі стала бегаць бачком. І часцей хавацца за дрэвы. Стане, прыціснецца да камля, тады высоўвае з-за яго асцярожна галаву.

Але цяпер гналі наперад голад і мароз.

З Жоўтага берага па снезе па ласіных слядах яны ссунуліся, згрудзіўшыся ў кучу адразу ўсе трое - Мурлахапая, Мурлахапы і Мурлахапенькі, той скаціўся бурдой. І ў пячору пад вывараць убеглі кучай усе трое і сталі нюхаць, круцячы галовамі, ласіны дух і сляды. Мурлахапая і тут была жвавейшай і першая, скочыўшы ў кут пячоры, схапіла са снегу - ужо тыдзень, як у яе нічога не было ў жываце - тры змерзлыя друзалкі ласінага калу і глынула іх адразу, не пажваўшы, некуды глыбака, як здалося ёй, не ў сваю сярэдзіну. Пачула толькі, як там, у пустым перахлябістым нутры запякло вострым калючым холадам. Мурлахапы хацеў выхапіць у яе мерзлыя друзалкі з-пад носа, і яны пачалі гырчэць адно на аднаго.

Лось у пячоры толькі што быў - яны чулі гэта па паху. Яны спазніліся і цяпер, дзеручы ад ярасці лапамі перамерзлы сыпучы пясок, што востра пах ласінай мачой, закруціліся па пячоры, забегалі і сунуліся адразу да выхаду, наткнуўшыся на Мурлахапенькага, які, схварэлы і знясілены і бегатнёй і ад голаду, загарадзіў ім выхад. Сціснуўшы з бакоў, яны выпхнулі яго з пячоры на снег.

Зноў сталі на след - знайшлі яго хутка ў глыбокай, раскапанай ласінымі нагамі гурбе. Зноў павяла Мурлахапая. За ёй бег Мурлахапы, адставаў пасля пячоры - не трэба было доўга ў ёй быць - і ў яго апаў азарт і воля, забыўся і на голад, - не мог ніяк перайсці на воўчы галоп, тупаў трушком. Добра, што ад яго не адставаў далёка Мурлахапенькі - ён пачынаў яе, Мурлахапую, трывожыць: слабенькі зусім ад голаду.

Ласіны след вёў па глыбокім, па самыя воўчыя вушы, снезе. Яго сюды, на лог да ракі, нанесла з поля столькі, што трэба было скакаць цераз гурбы. Лось па гурбах азначыў ім дарогу, і яны, пылячы снегам, пусціліся па ёй усё шпарчэй і шпарчэй - уваходзілі ў ранейшы азарт і спрыт. Калі Мурлахапая азіралася, бачыла, як адстае далёка Мурлахапенькі. Знясільвае на вачах. Яна, як толькі выйдуць з глыбокага снегу, пусціць першага па следзе Мурлахапага - памяняецца з ім, - а сама стане ў хвост - падструніць пераярка: бедалага...

Пераярак на белым снезе, пад белай поўняй здаваўся ёй распластаным маленькім чорным ваўчаняткам. Ваўчанятка далела і гублялася з воч.

У канцы логу лось крута павярнуў улева - высокі стромы бераг тут канчаўся і пачынаўся стары сасновы лес. Але на ўзлеску ў дробным сосніку было намецена столькі снегу, што ім і тут усім траім давялося падскокваць угару, уздымаючы пылам сыпучы снег - бегчы толькі галопам. Мурлахапая спынілася першая, закруціўшыся на месцы і падмятаючы хвастом снег: чакала Мурлахапага. Прыйшла яго чарга вясці пагоню. За час, калі зрушылі лася, яны з Мурлахапым мяняліся ў гайні ўжо разы чатыры: па такім снезе марыліся і выматваліся - і яна і ён, Мурлахапы.

Мурлахапы, хакаючы, забег ёй наперад, а яна, прапусціўшы пераярка, стала ў пагоні ззаду: адпачне - пярэдняму па такім снезе сігаць і сігаць не даюць ногі: баляць і цісне ўнутры задышка, аж душыць. А ёй яшчэ пячэ вострым холадам усярэдзіне - у жываце - ад змерзлага на лёд, ласінага каўцюка.

Мурлахапы, мінуўшы дробны соснік, пабег наперадзе як след: адпачыў ззаду, згаладалы - больш дзесяці дзён і начэй не было ў роце нічога: ні мышы, ні цецерука, змерзлага пад снегам, ні кавалка вяроўкі з калгаснай канюшні - пабег, пачуўшы блізка лася. Сігаў і сігаў навыцяжку між тоўстых сосен, абсыпаных снегам; на яго з-за дрэў свяціла ядраная поўня, і ён, натапыраны, расцягнуты ў скачку з разяўленай пашчай і нізка апушчаным на снег хвастом, як падмятаў за сабой, здаваўся часам бела-сінім, як магутны і дзікі старасвецкі прывід, тут, у векавечным лесе ля пракаветнай ракі Віліі...

Мурлахапая тады верыла і яму і ягонай сіле; верыла, што яны ўратуюцца ад голаду і не дадуць у глум свайго пераярка.

Яна бегла за ім, падганяючы - штурхала мордай пад хвост, і ёй так было шкода яго - аж шчымела сэрца...

Ён нарадзіўся нягеглы і жыць астаўся таму, што быў нягеглы. Тое лета ў яе, Мурлахапай, у нары пад Ліпнікамі ля імшары пад старой яловай вывараткай паявілася на свет аж чацвёра ваўчанят - тры самачкі і ён, ваўчок. З першага дня ён кволіўся і не лез з нары на волю. Самачкі толькі і поўзалі па імху, па багунніку, грызучы прынесеныя Мурлахапым косці і шыі адна адной. А ён сядзеў у нары, і нават косці яму трэба было заносіць туды. Выцягнеш за шкірку з нары на мох - ён зноў назад у нару. Гэта яго і ўратавала...

Недзе праз месяц, калі яны з Мурлахапым, кінуўшы малых адных, пайшлі ў здабыткі, ля нары каля вывараткі паявіліся людзі: дзве жанчыны. Яны былі з доўгімі палкамі з нечым бліскучым на канцах і вадзілі імі па соснах, шорхаючы і засыпаючы ўсё дробнай карой: і мох, і багун, і ягаднік, і іхнюю нару. Лес запах смалой, аж вырывала ад таго паху нутро.

Тыя дзве жанчыны і забралі траіх самачак - паклалі ў вёдры і паняслі з лесу ў вёску. Яна, Мурлахапая, бачыла гэта на свае вочы - бегала круга іх, жанчын, калі вярнулася да нары, але яны совалі ў яе бок дзвюма рагацінамі з белымі бліскучымі жалезнымі канцамі.

Зямля пасля іх запахла людзьмі, смалой і жалезам...

І забалела воўчая сэрца ў ваўчыцы-маці...

Яна, Мурлахапая, кружачы соснікам, бегала і бегала наўкола жанчын, якія ішлі да вёскі; выбегла аж на поле да гумнаў, - не падбягаючы блізка да тых жанчын, у якіх у руках бразгалі вёдры з яе ваўчанятамі і на плячах ляжалі доўгія палкі з жалезнымі наканечнікамі. Яна бегала і бегала ў той дзень круга вёскі, соваючыся то да хат, то блізка падыходзячы да скаціны, што рассыпалася ля гумнаў па полі, пакуль на яе не сталі цюкаць людзі і не пачалі брахаць сабакі.

Яна яшчэ два дні і дзве начы бегала каля вёскі, тады, вярнуўшыся да логава, знайшла там у нары свайго чацвёртага - ваўчка.

Яны з Мурлахапым забралі яго і сышлі з Ліпнікаў на Пагурак пад Ямскае - далей ад людзей.

...Канчаліся Ліпнікі. Яны беглі цяпер па ласіных слядах якраз там, дзе некалі было логава, адкуль людзі забралі іхніх ваўчанят і паняслі ў вёску.

3

На Пагурак бег і Адзінец. Ён чуў за сабой блізка ваўкоў: яхкалі і скуголілі; чуў яшчэ, што слабее, гэта, мусіць, пасля пячоры: пастаяўшы, не можа доўга ісці ў галоп. Ад дыхавіцы распірае бакі, грукае ў грудзях сэрца, спыняючыся і заміраючы, - тады вядзе ў бакі галава. Хоць бы не вісела над ёй, недзе над самымі рагамі вялікая круглая і ядраная белая поўня... Падскокваючы, ён, здаецца, дастае да яе, - можа зачапіцца і зламаць рогі...

Пад ядранай поўняй снег на зямлі быў аж сіні; з-пад ног ён узлятаў, рассыпаючыся на дробныя бліскучыя іскры.

Калі Адзінец пачуў, што раптам лёгка стала бегчы, што пацвярдзела пад нагамі, - пазнаў, што выбег на Белую дарогу - блізка да вёскі. Па ёй і летам і зімой вялізныя чорныя машыны вазілі дрэва. Часта яны і стаялі тут нават уначы на дарозе сярод лесу і снегу, гудзелі, бразгалі жалезам і стукалі дзверцамі, моцна, як стралялі на ўвесь лес...

Машын на дарозе цяпер не было. І ён злавіў сябе на тым, што выбег на дарогу да вёскі не так сабе, што яго пагнаў страх... Трэба шукаць ратунку ў вёсцы...

У вёску ззаду за ім ваўкі не кінуцца.

Але калі ён, прабегшы па цвёрдай Белай дарозе, звярнуў на поле і выскачыў аж на загуменне - паказаліся цёмныя хаты і запахла з хлявоў скацінай, - спыніўся як укопаны.

У вёску да людзей ён не пабяжыць. У вёску ён ужо быў раз пабег. Тады стаяла позняя восень, яшчэ не было на зямлі снегу і пёк нагалец мароз. І тады яго, маладога яшчэ лася, паднялі ваўкі ў тым жа Ямскім, у пушчы. Раніцай. І ён пабег на поле, на цвёрдую, як капыты, зямлю ад марозу. Падбег па зялёнай заінелай руні да самай вёскі - ваўкі па голым полі за ім не пайшлі, адсталі - і выскачыў на лог да белага бярэзніку, дзе з піламі і тапарамі мітусіліся людзі - рэзалі дрэва. Ён спыніўся ля іх зусім блізка і соп, змарыўшыся і пераводзячы дух.

Людзі, іх было трое мужчын, з бліскучымі ад сонца тапарамі ў руках акружылі яго і сталі раптам ціснуць да ракі: на лёд, куды ж яшчэ... Зганялі з логу на той самы лёд, якога ён цярпець не мог, на якім ён ніколі не мог стаяць: распаўзаліся, слізгаючы, ногі пад ягоным цяжкім целам. На лёдзе ён заўсёды падаў.

Ён здагадаўся адразу, што значыць для яго лёд пад нагамі на рацэ і тапары ў руках у людзей. Але, змораны і задыханы, несамахоць даў сябе сагнаць з логу, з высокага берага на чысты-чысты лёд у рацэ - на ім нават адбівалася сонца і сцёбала па вачах, - а там, паслізнуўшыся з берага, праехаў на капытах да сярэдзіны шырокай гэтым месцам ракі і грукнуўся з усяго маху грудзьмі аб лёд. Праламаў яго - лёд, відаць, быў падмыты крыніцай, - і, цвёрда стаўшы на дне на ногі, выскачыў на бераг на другім баку ракі і рвануў у голы альшэўнік і разгаты лазняк, пераплецены сухім хмелем, як вяроўкамі. Ён бег і рваў іх на кавалкі мокрымі пасля ракі грудзьмі. Доўга тады вісеў у яго на рагах сухі хмель, акруціўшыся ля іх, як аборы...

У вёсцы цяпер брахалі сабакі. У вёску ён, Адзінец, не пабег. Звярнуў на загуменні па цвёрдай уезджанай дарозе ўздоўж пунь. Выбег да доўгіх, чорных на снезе, хлявоў - да калгаснай фермы. У кароўніку - ён пазнаў па паху скаціны - загрукалі рагамі ў сцяну каровы; у далейшым будынку - пад лес - заірзаў конь: яго, лася, пачула жывёла, а можа, чула здалёку ваўкоў...

За фермай ён сігануў цераз вясковую дарогу і рвануў на поле, пад бярэзнік - бег на Пагурак, пад Ямскае. Тут ён ведаў добра ўсе хады і выхады. За Пагуркам - Ямскае, там... Не падвялі б толькі ногі.

Але клікала яго цяпер не воля, а бяда.

З поля, з гары, быў здзёрты ветрам снег, і беглася лёгка пасля гурбаў у лесе. Каб толькі не ціснула зверху на галаву поўня... Як усё роўна яна ляжыць на самых рагах і галава ад яе робіцца цяжкая-цяжкая... Чуць нясеш...

Яму на якую хвіліну здалося, што пагоні больш няма, што ваўкі адарваліся ад яго, не пайшлі да вёскі. Але на горцы за дарогай ён убачыў, што яны не адсталі. Бягуць за ім і зусім блізка. Усе трое. І яны пайшлі праз ферму. Па яго следзе.

Суха і горка зрабілася ў роце. Нагінаючы галаву, ён на бягу пачаў абвіслымі ўздутымі губамі хапаць з-пад ног халодны снег.

Пагурак - выспа між вёсак, балот і дзвюх рэчак. Ён паволі падымаецца з поля за вёскай і ідзе пад Ямскае, канчаючыся там спадзістым адхілам, парослым бярэзнікам, альшэўнікам, сасняком і рабінамі, як адумысла для ласёў: падыходзь і жуй. За ім Ямскае - пушча з балотамі і лагамі ля лукатак ракі. З Ямскага можна пайсці на Палік - аж на край зямлі.

Адзінец любіў Пагурак асабліва ўвосень, калі цвіў сіні верас і пад ім густа вылазілі з зямлі падасінавікі і баравікі - не ступіць - нагінайся толькі і лаві губамі; калі пачыналі чырванець на ім тры старыя высокія - аж у неба - асіны; калі яны, дрыжачы лісцем, шапталі на вуха сваю ціхую журботу, ад якой павявала сном, лагодай і няскончанасцю свету і жыцця...

Пазней, калі толькі яшчэ пачыналіся першыя лёгкія маразы, - чырванелі рабіны - адны ягады, каб дзе лісцінка на іх; жаўцелі, асыпаючы лісце, бярозы; сееўся, адцвіўшы, іван-чай і плыла ў паветры павуціна, блішчэўшы ніцямі на сонцы і густа чапляючыся за рогі, за нос, лезла ў ноздры - толькі храпі і форскай, не дыхнуць...

На Пагурак ён любіў хадзіць са сваёй ласіхай да таго, як у іх паявілася на свет сваё першае і апошняе цялятка. Яны стаялі пад асінамі, цёрлі адно аднаму галовамі шыі і плечы, пасля самі цёрліся бакамі аб старасвецкія камляватыя шэрыя, аблепленыя зялёным мохам асіны.

У іх былі два звабныя месцы ў гэтым баку: Пагурак пад Ямскім і Жоўты бераг за Ліпнікамі ля Віліі...

...На Пагурку цяпер было па калена снегу, як і ў Ліпніках, адкуль ён прыбег.

На Пагурку недалёка ад старых голых і разгатых асін ён і пачуў, як завылі ззаду ваўкі. Нават пераярак падаў свой тоненькі галасок.

Пасля адразу ваўкі завылі і спераду, моцна, голасна, настырна. І з бакоў - з гаўканнем і гыркам. Ён здагадаўся, што абложаны...

Ваўкі, відаць, даўно сачылі за ім, ведалі ўсе яго хады, а сёння трое пайшло ў пагоню, астатнія абклалі яго на Пагурку - чакалі, што ён прыбяжыць сюды: ляглі ў засаду.

Ён абабег каля трох асін. Трэба, адбіўшыся ад прышлых, тых, што ў засадзе, рвануць з Пагурка ўніз на балота, а там, на роўным, адарвацца ад іх... Прышлых ён не баяўся...

Траіх ваўкоў, што ішлі за ім пагоняй, ён убачыў адразу ўсіх. Яны мітусіліся за крокаў дзесяць ад яго і шчэрылі белыя ад снегу і поўні зубы...

Тыя, што за асінамі, прышлыя, яшчэ не чулі яго паху, баяліся блізка падступіцца, а гэтыя, што ганялі цэлы дзень, добра пачулі ягоны пах поту і вантроб, сталі нахабныя, яны самыя небяспечныя і ад іх трэба пазбавіцца. Даць бой...

Ён яшчэ раз абабег каля трох асін. І прышлыя ваўкі раптам пасмялелі: вылазілі і вылазілі, як усё роўна адкуль з-пад снегу. Падымалі галовы, стукалі зубамі, мялі хвастамі снег. Збегліся, як з усёй зямлі...

Трое з пагоні ўжо стаялі перад самым яго носам. І поўня з-за асін свяціла якраз на іх, як удзень сонца, і ўсюды было бела і ціха...

Ён тады прыціснуўся задам да самай старой і шырокай асіны - не змогуць рвануць зубамі адтуль, падняў ад зямлі пярэднюю правую нагу і адставіў назад - падрыхтаваўся для ўдару: біў ён нагой напавал, і нагнуў чуць-чуць уніз галаву, выставіўшы ўперад рогі.

Трое ваўкоў краталіся перад ім - ваўчыца і воўк упобачкі і ззаду за імі пераярак. Тады пераярак таўхануў ззаду ваўчыцу, і яна, прыпаўшы жыватом да зямлі, тузанулася ўперад два разы - абдурвала, пасля разагнула раптоўна ногі і скочыла, лучаючы яму пад падбародак, каб учапіцца зубамі ў горла...

Адзінец у які момант апусціў яшчэ ніжэй галаву, падчапіў ваўчыцу ўсю на рогі, страсануў, пачуўшы, што яна цяжкая, і перакінуў, раздзёртую, цераз сябе. Пачуў, як на спіну яму закапала цёплая кроў і разам з ваўчыцай зляцелі ў яго з галавы рогі.

Але ён падняў угару галаву больш, чым трэба было... І не паспеў у час апусціць, каб прыкрыцца - якую долю секунды аднялі ў яго рогі, прытармазіўшы, тыя рогі, якія ратавалі яго не раз, каб якраз цяпер зляцець у яго з галавы, - і яму, падскочыўшы, у горла мёртвай хваткай учапіўся зубамі стары воўк, павіс і цягнуў галаву да зямлі. Адзінец пачуў, як у яго па шыі і па назе пацякла яго, ласіная, гарачая кроў... У вачах адразу не памутнела, ён убачыў яшчэ, як спераду да яго падскочыў пераярак і задраў угару галаву. Адзінец тыцнуў яму пярэдняй нагой пад жывот, і той адляцеў з-пад нагі далёка ўбок і чмякнуўся за пад'ялеўцавы куст у снег. Распластаўся і заціх...

Адзінец замалаціў яшчэ пярэднімі нагамі, перабіраючы імі па чырвоным пад сабой снезе... Але воўк вісеў пад шыяй і яго ні дастаць, ні зняць нагамі не было як...

Горла раптам разануў страшэннай сілы боль. Падкасіліся адразу і заднія і пярэднія ногі. Белы снег у вачах зрабіўся зялёным, наплыло аднекуль здалёку-здалёку лета, калі ад стрэлаў не падняліся з зямлі ля Віліі на Жоўтым беразе ласіха з малым цяляткам...

Ён, слабеючы, апусціўся спачатку пярэднімі нагамі на калені... Пасля раптам пачуў, што падае ўніз з высокага Жоўтага берага. Упаў і лёг ля ракі побач з ласіхай і маленькім цяляткам на зялёную летнюю траву на беразе...

Здалося яшчэ, што высака з гары, з-за чорных старасвецкіх асін яму на галаву ўпала белая-белая цяжкая поўня і прыціснула яе да зямлі...

4

Мурлахапы, увесь ад галавы да хваста абліты ласінай крывёю, пачуў, як яго адразу адштурхнулі ад лася, што ляжаў цяпер на чырвоным снезе. Лася і відаць не было: на тым месцы краталася, здавалася, адна шэра-бурая пачварына: гыркала, стагнала, сапла, адбягала, прыбягала, кідалася, кусала сама сябе. Разяўленыя раты, зубы, вушы, лапы, кіпці, хвасты - усё калыхалася, знікала і паяўлялася зноў.

Запахла кроўю, потам і ласіным калам...

Мурлахапага адштурхнуў ад лася і не падпускаў стары воўк з прышлай чортведама адкуль зграі. Мурлахапы раптам пазнаў яго, таго старога ваўка. Рыжы ўвесь, толькі цераз спіну ад шыі да хваста - добра відаць пры святле поўні - чорная шырокая паласа, як прыкрыты ён чым.

Гарбаты нос, сівыя валасы ля носа і ля вушэй, доўгія, як усё роўна зачасаны назад. Падняў левую пярэднюю лапу - яна ўся ад кіпцюроў да лапаткі была аброслая доўгай-доўгай рыжай шорсткай шчэццю. Шчэць кудлацілася, абвівала нагу, і нага была як усё роўна ў струхнелым кавалку палена. Па вачах, жоўтых, з чырвонымі крывінкамі, па нейкім далёкім-далёкім, але не забытым даўнейшым паху ён пазнаў... свайго...

Тады ў вялікі лясны пажар гарэла Каралінская пасека. Шалёны вецер гнаў агонь ад Віліі ў Ліпнікі - полымя ішло аж верх лесу. Іхняе воўчае логава было на пасецы сярод высокіх сасновых сухіх пнёў, схаванае ад воч іван-чаем і густой лясной мятліцай і пыхнула адразу, як сярнічка. Загарэліся і сухія сасновыя смаляныя пні. Ваўчыца-маці стала хапаць іх, ваўчанят, зубамі і лапамі... Двое ў іх гняздзе тады згарэла, а яго, Мурлахапага, і ягонага брата з чорнай плямай праз усю спіну выхапіла з агню ваўчыца-маці, справілася. Аднаго, пасля другога. Толькі другі абгарэў. Абгарэла пярэдняя лапа, уся... Доўга не зажывала, пасля, калі яна зацягнулася, на ёй пачалі расці шчаціністыя валасы. Раслі густа, круціліся, цягаліся па зямлі і на нагу праціўна было глядзець.

Пасля пажару яны згубіліся. І ніколі дагэтуль не сустракаліся. Але цяпер Мурлахапы яго пазнаў. Той глядзеў на яго, Мурлахапага, стоячы нос у нос, тады, падкінуўшы яго галаву ўдарам носа пад шчэлепы, учапіўся ў горла. Адразу, моцна, востра і балюча. Бо горла ў яго, Мурлахапага, было ў ласінай крыві, і сам ён быў у крыві, густой, з замёрзлымі друзалкамі.

Мурлахапы тузануўся, але дарма. Яго ціснулі клыкамі за горла намертва, не адпускаючы.

Што ж ты робіш, ты ж з аднаго гнязда, ад адной маці-ваўчыцы? Ты ж і не сышоў нікуды далёка, як нарадзіўся,так жыў і жывеш недзе тут, у Ліпніках ці Ямскім. Што ж ты рэжаш свайго, не пазнаўшы. Свайго ж...

А да лася ўсё спаўзалася і спаўзалася прышлая зграя... Мурлахапы страпянуўся і сам учарэпіўся клыкамі свайму прышламу брату збоку за шыю.

Яны, счапіўшыся, пакаціліся ў самую зграю...

Мурлахапы пачуў, як у яго гарыць агнём усё цела: спіна, жывот, ногі, але ён не адпускаў сваіх зубоў, раз'ярыўшыся яшчэ больш.

Яны качаліся нядоўга - да падыходу новай зграі. Яшчэ больш галоднай і злоснай, якая, не падступіўшыся яшчэ да лася, накінулася на іх, скрываўленах і распластаных на снезе...

...Загарэлася раптам у іх перад вачыма вялікім пажарам Каралінская пасека, і яны абое, і Мурлахапы і яго брат, задыхнуліся і згарэлі ў агні... Там, здалося, далёка ў маленстве, на пасецы, сярод іван-чаю, рабінкі і смаляных пнёў. Як усё роўна іх і не было на свеце.

5

Яму, Мурлахапенькаму, клюнула ў вока варона. Ён адплюшчыў вочы і глядзеў на яе: стаяла над ім - чорная дзюба і чорная галава, шэрыя плечкі і грудзі. Убачыў яшчэ, што кончылася ноч і пачынала днець.

Варона падумала недзе, што ён нежывы, і дзюбнула другі раз - глыбака, аж забалела яму ў галаве.

Ён тузануўся пасля доўгага непрытомнага сну і пачуў, што ажыў, жыве, толькі прымёрз голымі кішкамі да снегу.

Варона адскочыла, каркнуўшы нема з перапуду, і тады зашумела ўсё наўкола. Са снегу з граем узляталі вароны, што былі заслалі, здалося, увесь Пагурак - сядзелі адна ля адной. Палахлівыя падымаліся з зямлі і, галяшачы, кружыліся над старымі асінамі, смялейшыя пераляталі з месца на самім Пагурку, то агаляючы, то хаваючы з воч чырвоны ад крыві снег.

Гарэла на ўсходзе чырванню раніца; сонца яшчэ не было відаць, толькі воблакі ад яго высака ў небе, цяжкія, чорныя, былі падпалены густа чырвоным скрываўленым агнём. Усходам сонца яшчэ горш пёк мароз. Нізка над зямлёй за камлямі старых асін вісела зблеклая поўня, але яшчэ белая і насцярожаная ад начы. Недзе ў ціхай раніцы далёка загудзелі машыны.

Праз якую хвіліну з-за калючага яловага лесу паказалася сонца. Узышло гарбатае, прыплюснутае, як паявілася на свет маладое ласяня. Засвяціла на высокія асіны, якія абляпілі вароны. Вароны ад сонца парабіліся чырвоныя, як агонь.

Заіскрыўся іней на елках, на чорных вольхах, на двух недалёкіх, абсыпаных снегам стагах на балоце.

І над усім гэтым насілася з крыкам чорнае вараннё.

Мурлахапенькі тузануўся яшчэ раз, каб устаць, але пад жыватом затрашчаў цененька лядок і пачырванеў снег - пайшла кроў. Нагнуўшы галаву, ён пачаў лізаць рану на жываце.

Зверху пасыпаўся іней - дробненькімі сняжынкамі. І снег на зямлі, і іней на дрэвах, і густы туман угары, і лёгенькія хмаркі, што плылі хуценька, як уцякаючы адсюль - усё было белае-белае і падсвечанае чырвоным сонцам. Вароны пачалі трывожна мітусіцца, несціхана галяшачы апускаліся да зямлі; махаючы крыллем, хапалі са снегу ў дзюбы чырвоныя, акрываўленыя друзалкі і падымаліся ў лёт.

Калі ён, Мурлахапенькі, сабраўшы сілы, адарваўся ад зямлі і зірнуў з-за куста на Пагурак пад старыя асіны, убачыў чырвоную ад крыві паласу снегу і чырвоныя, раскіданыя ўсюды косці... Па касцях скакалі вароны, і ў самым куце ля асін краталіся худыя-худыя ваўкі. Трое. Яго ад іх аж страсанула...

Пад'ялеўцавы куст, за якім ён, Мурлахапенькі, цяпер ляжаў, куды яго адкінуў нагой лось, парваўшы яму жывот і выпусціўшы кішкі, быў на самым краі Пагурка - на спадзіне. Унізе быў лог, рака і вольная дарога ў Ямскае.

Ён падумаў, што адужэе і зможа яшчэ падацца туды.

Кульнуўшыся цераз сябе, ён скаціўся з Пагурка па шэрані ўніз на лог, дзе стаялі два прысыпаныя белым снегам стагі.

З гары, з Пагурка, ад трох старых высокіх асін, аблепленых вараннём, у яго бок ужо глядзелі разяўленыя воўчыя морды, прыхопленыя ранішнім белым інеем. На іх ад сонца ляжала чырвонае сяйво.

1999